Cùng chủ trì Hội thảo có GS.TS. Lê Văn Lợi, Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam; PGS.TS. Đoàn Minh Huấn, Ủy viên Trung ương Đảng, Phó Giám đốc thường trực Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh và PGS.TS. Đào Ngọc Chiến, Giám đốc Cơ quan điều hành Quỹ Phát triển Khoa học và Công nghệ quốc gia. Tham dự Hội thảo, về phía Viện Hàn lâm có PGS.TS. Nguyễn Tài Đông, Viện trưởng Viện Triết học, TS. Nguyễn Sĩ An, Phó Trưởng ban Ban Tài chính và Quản lý khoa học và một số lãnh đạo đại diện các đơn vị trực thuộc.

"Sức mạnh mềm" của quốc gia

Phát biểu khai mạc và đề dẫn, PGS.TS Đoàn Minh Huấn, Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Phó Giám đốc Thường trực HCMA đã có những phân tích sâu sắc về vai trò đặc biệt của khoa học xã hội và nhân văn trong bối cảnh thời đại. Đồng chí khẳng định nhân loại đang chứng kiến sự chuyển dịch mạnh mẽ với bùng nổ công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn cùng biến đổi sâu sắc về kinh tế, chính trị, văn hóa. Trong bối cảnh ấy, khoa học xã hội và nhân văn giữ vai trò đặc biệt, giúp con người hiểu chính mình, hiểu xã hội, hiểu động lực phát triển và các quy luật vận động của đời sống.

PGS.TS. Đoàn Minh Huấn nhấn mạnh, nghiên cứu cơ bản không chỉ dựng xây tri thức mà còn là nền tảng củng cố hệ giá trị, định hình tương lai, giữ gìn bản sắc và chủ động thích ứng với thế giới đang biến đổi; nếu thiếu nền tảng khoa học xã hội và nhân văn vững chắc, phát triển sẽ thiếu định hướng, đổi mới sẽ thiếu bền vững, hội nhập sẽ thiếu bản lĩnh và tiến bộ xã hội sẽ thiếu chiều sâu giá trị.
Trong báo cáo đề dẫn, PGS.TS. Đoàn Mình Huấn chỉ rõ bốn nhiệm vụ quan trọng: Thứ nhất, làm sáng tỏ quy luật mới của đời sống xã hội, xác định bản chất biến đổi và dự đoán xu hướng tương lai. Thứ hai, xây dựng hệ giá trị và bản sắc trong thời đại toàn cầu hóa, bảo tồn và phát huy bản sắc dân tộc. Thứ ba, cung cấp nền tảng lý luận cho chiến lược phát triển quốc gia, lý giải thực tiễn và đề xuất khuyến nghị chính sách. Thứ tư, góp phần nhân văn hóa phát triển công nghệ, đảm bảo công nghệ phục vụ con người và bảo vệ các giá trị đạo đức. Đồng thời, Phó Giám đốc thường trực HCMA gửi đến hội thảo thông điệp: "Nghiên cứu cơ bản không chỉ là nền móng của tri thức mà còn là sức mạnh mềm của quốc gia. Đầu tư cho nghiên cứu cơ bản chính là đầu tư cho phát triển, cho bản sắc, cho trí tuệ và cho năng lực tự cường của dân tộc."

Những luận điểm khoa học nổi bật và các giá trị học thuật được khẳng định

Trong khuôn khổ Hội thảo, ba tham luận định hướng đã mang đến những góc nhìn quan trọng về yêu cầu đổi mới nghiên cứu cơ bản trong khoa học xã hội và nhân văn. PGS.TS. Đào Ngọc Chiến, Giám đốc Cơ quan điều hành Quỹ Phát triển Khoa học công nghệ Quốc gia, nhấn mạnh vai trò của chính sách tài trợ dài hạn, ổn định nhằm phát triển đội ngũ nghiên cứu chất lượng cao, đồng thời đề xuất nhiều cơ chế hỗ trợ để nâng cao hiệu quả đầu tư cho nghiên cứu cơ bản. TS. Đào Ngọc Báu, Viện trưởng Viện Chính trị và Quan hệ quốc tế (HCMA), phân tích yêu cầu chuyển từ tiếp nhận tri thức sang sáng tạo lý luận; ông cho rằng khoa học xã hội và nhân văn cần có những đóng góp lý thuyết có giá trị, qua đó khẳng định bản lĩnh và vị thế của Việt Nam trong cộng đồng học thuật quốc tế.

Ở góc nhìn triết học, PGS.TS Nguyễn Tài Đông, Viện trưởng Viện Triết học (Viện Hàn lâm) chỉ rõ những thách thức của khoa học xã hội và nhân văn trong bối cảnh chuyển đổi số. Nguy cơ lệ thuộc vào công cụ, suy giảm tư duy phê phán là những thách thức hiện hữu, nhất là khi nhiều nhà nghiên cứu có xu hướng giao phó các khâu trí tuệ cho công cụ AI. Chuyển đổi số không chỉ tạo thách thức mà còn mở ra cơ hội cách mạng phương pháp luận, với sự hình thành của khoa học xã hội tính toán và nhân văn số – những lĩnh vực kết hợp sức mạnh dữ liệu với tư duy nhân văn truyền thống.

Nếu khoa học tự nhiên và công nghệ tạo ra “phần cứng” của xã hội số, thì khoa học xã hội và nhân văn chính là ngành công nghiệp sản xuất “phần mềm xã hội”: từ thể chế, đạo đức, luật pháp đến mô hình quản trị và hệ giá trị. Công nghệ cho con người khả năng làm nhiều điều, nhưng chỉ có tri thức nhân văn mới trả lời được câu hỏi nên làm điều gì và tại sao. Theo PGS.TS Nguyễn Tài Đông, đây chính là thời điểm để khoa học xã hội và nhân văn tái khẳng định vị thế chiến lược, trở thành ngành đầu tư hạ tầng mềm mang giá trị không thể đo đếm được.

Phiên thảo luận sau đó diễn ra với nhiều trao đổi sâu sắc và đa chiều. Các đại biểu tập trung phân tích vai trò của nghiên cứu lý luận trong xây dựng chính sách; khẳng định nghiên cứu thể chế là chìa khóa giải phóng nguồn lực quốc gia; đánh giá vai trò của trí thức trong hội nhập quốc tế; và nhấn mạnh sự tất yếu của nghiên cứu liên ngành trong việc giải quyết những vấn đề phức hợp của đời sống hiện đại. Nhiều ý kiến cho rằng công nghệ số đang làm thay đổi không chỉ công cụ mà cả cách tiếp cận và đối tượng nghiên cứu, đòi hỏi sự đổi mới mô hình tổ chức khoa học và nâng cao năng lực thích ứng của các nhà nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn. Những luận điểm đưa ra tại phiên thảo luận đã bổ sung nhiều khía cạnh quan trọng, giúp hoàn thiện bức tranh toàn diện về vai trò của nghiên cứu cơ bản trong bối cảnh đất nước chuyển mình mạnh mẽ.

Nghiên cứu cơ bản - Căn cơ của chiến lược quốc gia

Phát biểu bế mạc, GS.TS. Lê Văn Lợi, Chủ tịch Viện Hàn lâm đánh giá cao chất lượng thảo luận tại Hội thảo và nhấn mạnh rằng nghiên cứu cơ bản trong khoa học xã hội và nhân văn là nền tảng không chỉ cho hoạch định chiến lược phát triển quốc gia mà còn cho sự phát triển của hệ tri thức khoa học. Chủ tịch Viện Hàn lâm nhấn mạnh, sau gần bốn thập niên đổi mới, đất nước đã tích lũy đủ tiềm lực để bước vào kỷ nguyên phát triển mới, và nghiên cứu cơ bản cần trở thành điểm tựa lý luận, góp phần định hình tầm vóc trí tuệ của quốc gia.          

Chủ tịch Viện Hàn lâm khẳng định, đất nước ta đang hướng tới Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng, đây là thời điểm mà Đảng và Nhà nước rất cần những luận cứ khoa học để hoạch định đường lối phát triển đất nước đến năm 2030, tầm nhìn 2045. Các kết quả nghiên cứu cơ bản phải góp phần làm sáng tỏ con đường đi lên chủ nghĩa xã hội, làm rõ nội hàm của “kỷ nguyên vươn mình”

GS.TS. Lê Văn Lợi đề nghị, các đơn vị của ba cơ quan phối hợp tổ chức Hội thảo cần tiếp tục nghiên cứu, cụ thể hóa các chủ đề trao đổi, thảo luận thành các chương trình, nhiệm vụ nghiên cứu trọng điểm. Cụ thể, cần tập trung vào một số định hướng lớn như sau:

Thứ nhất, tiếp tục nghiên cứu sâu sắc, toàn diện về chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, vận dụng và phát triển sáng tạo trong điều kiện thực tiễn mới của Việt Nam và thế giới. Đây là nền tảng tư tưởng, là kim chỉ nam cho mọi hoạt động nghiên cứu.

Thứ hai, tập trung nghiên cứu các vấn đề lý luận và thực tiễn về mô hình phát triển của Việt Nam, đặt trong các yêu cầu mới hiện nay trong bối cảnh của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4 và quá trình hội nhập quốc tế đang diễn ra mạnh mẽ.

Thứ ba, đẩy mạnh nghiên cứu về văn hóa, con người Việt Nam. Phải trả lời cho được câu hỏi: Hệ giá trị nào sẽ dẫn dắt người Việt Nam trong kỷ nguyên mới. Làm sao để văn hóa vừa là mục tiêu, vừa là động lực, vừa là hệ điều tiết cho sự phát triển kinh tế - xã hội.

Thứ tư, tăng cường nghiên cứu về bối cảnh quốc tế và khu vực, dự báo các xu thế lớn của thế giới, đánh giá tác động của cạnh tranh nước lớn, của cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến an ninh và phát triển của Việt Nam.

Thứ năm, chú trọng đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ nghiên cứu cơ bản kế cận. Cần có cơ chế đặc thù để phát hiện, thu hút và trọng dụng nhân tài trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn. Phải tạo dựng một môi trường học thuật dân chủ, tự do sáng tạo, tôn trọng sự khác biệt trên tinh thần xây dựng và khoa học

Hội thảo đã thành công tốt đẹp, tạo sự đồng thuận cao về vai trò, vị thế và định hướng phát triển nghiên cứu cơ bản. Các kết quả sẽ được cụ thể hóa thành chương trình, nhiệm vụ nghiên cứu trọng điểm, góp phần cung cấp luận cứ khoa học cho việc hoạch định đường lối phát triển đất nước đến năm 2030, tầm nhìn 2045, hướng tới Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng./.