Chiều 17/10 tại Hà Nội, Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ (thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) tổ chức Hội nghị công bố kết quả khảo sát, với sự tham dự của đại diện các bộ, ngành Trung ương, địa phương, giới khoa học và cơ quan truyền thông. Sự kiện được đánh giá là bước tiến quan trọng trong việc ứng dụng khoa học xã hội và công nghệ dữ liệu vào tư vấn, hoạch định chính sách quốc gia, góp phần thúc đẩy phát triển con người Việt Nam toàn diện và bền vững.

GS.TS. Lê Văn Lợi: Khoa học xã hội cần đi trước một bước để kiến tạo chính sách

Phát biểu khai mạc hội nghị, GS.TS. Lê Văn Lợi, Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam (Viện Hàn lâm) nhấn mạnh tầm quan trọng của khoa học xã hội trong việc cung cấp luận cứ, dữ liệu và bằng chứng khoa học cho hoạch định chính sách dân số và phát triển nguồn nhân lực quốc gia; đồng thời đánh giá cao Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ – đơn vị chủ trì triển khai khảo sát – đã ứng dụng công nghệ số trong thu thập và xử lý dữ liệu, bảo đảm tính đại diện, minh bạch và khoa học;

Chủ tịch Lê Văn Lợi cho rằng, mục tiêu cốt lõi của báo cáo này không chỉ dừng lại ở việc thống kê hiện trạng dân số và nguồn nhân lực, mà sâu xa hơn là nhằm khu biệt hóa các đặc trưng vùng miền, địa phương, từ đó đưa ra các khuyến nghị chính sách dân số và phát triển nguồn nhân lực phù hợp, bền vững và mang tính bản địa hóa cao. Kết quả của cuộc khảo sát không chỉ phản ánh tiếng nói, nhu cầu và kỳ vọng của người dân ở từng vùng miền, mà còn cung cấp dữ liệu thực tiễn và tin cậy cho các cấp hoạch định chính sách.

Trong bối cảnh Việt Nam đang bước vào giai đoạn già hóa dân số nhanh, cấu trúc lao động thay đổi sâu sắc và nhu cầu về nhân lực chất lượng cao ngày càng cấp thiết, Giáo sư Lê Văn Lợi khẳng định việc xây dựng cơ sở dữ liệu toàn diện, khách quan và có độ tin cậy cao là nền tảng để hoạch định chính sách hiệu quả.

Khảo sát quy mô lớn, phản ánh thực trạng và xu hướng phát triển dân số Việt Nam

Trình bày kết quả nghiên cứu, khảo sát tại Hội nghị, PGS.TS. Vũ Tuấn Hưng – Bí thư Đảng ủy, Viện trưởng Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ, Trưởng nhóm nghiên cứu cho biết, cuộc khảo sát được tiến hành trong tháng 8/2024 bằng hình thức phiếu điện tử, với sự tham gia của hơn 256.000 người dân từ 63 tỉnh, thành phố trên toàn quốc (Hiện nay là 34 tỉnh thành). Dữ liệu được phân tích chuyên sâu cho thấy những đặc trưng dân số, cấu trúc nghề nghiệp và xu hướng dịch chuyển giữa các vùng miền.

Mục tiêu của khảo sát không chỉ dừng lại ở thống kê, mà hướng tới khu biệt hóa chính sách dân số và nhân lực theo vùng và địa phương, giúp các cơ quan chức năng có thêm căn cứ khoa học để xây dựng và điều chỉnh chính sách phù hợp với điều kiện phát triển thực tế.

Đổi mới tư duy chính sách dân số: từ kiểm soát sang điều tiết linh hoạt

Một trong những nội dung nổi bật của báo cáo là đề xuất mô hình “van điều tiết” linh hoạt trong hoạch định chính sách dân số, nhằm đảm bảo quyền tự quyết định về số con và thời gian sinh con phù hợp với nhiều đối tượng, nhưng trên nguyên tắc “cân bằng động” để đạt mục tiêu quốc gia có mức sinh thay thế.

Bên cạnh đó, kết quả khảo sát cũng cho thấy xu hướng độc thân, không lập gia đình và không mong muốn sinh con ngày càng trở nên phố biến đối với người trẻ, đặc biệt là tại các đô thị. Nguyên nhân được cho là bởi ngoài những cơ hội, thanh niên Việt Nam phải đối diện với nhiều áp lực từ sự biến động nhanh chóng của xã hội. Vấn đề việc làm, thu nhập, nhà ở, tình trạng sức khỏe đang là những thách thức lớn để duy trì một cuộc sống ổn định của cư dân trẻ, đặc biệt là tại các thành phố lớn.

Ngoài ra, kết quả nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, số con kỳ vọng cao hơn số con hiện có của các cặp vợ chồng, đây thực sự là tín hiệu tích cực đối với Việt Nam đặt ra cơ hội cho việc đầu tư chính sách dân số song hành phát triển nguồn nhân lực. Nữ giới có xu hướng kỳ vọng về số con thấp hơn so với nam giới. So với nam giới, nữ giới luôn là phía phải thương thảo nhiều hơn với các yếu tố xung quanh trong quyết định sinh con. Đặc biệt, yếu tố sức khỏe là yếu tố có sức chênh lệch rõ rệt nhất giữa nữ giới và nam giới trong các yếu tố có tác động đến quyết định sinh con của họ, kế đến là thu nhập từ việc làm, điều kiện làm việc và điều kiện nhà ở.

Thay vì tiếp cận theo hướng kiểm soát hành chính, chính sách dân số trong giai đoạn mới được khuyến nghị gắn với các công cụ kinh tế - xã hội như thuế, tín dụng, ưu đãi nhà ở, phúc lợi và điều kiện làm việc. Cách tiếp cận này giúp người dân chủ động hơn trong việc sinh con, đồng thời vẫn bảo đảm mục tiêu quốc gia về mức sinh thay thế và phát triển bền vững.

Báo cáo cũng đề xuất chuyển trọng tâm từ số lượng sang chất lượng nguồn nhân lực, tập trung vào phát triển lực lượng lao động trẻ, có trình độ và kỹ năng cao, đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế hiện đại. Ngoài các chính sách vĩ mô của Việt Nam, việc phân cấp, phân quyền cho địa phương tạo dư địa trong ban hành, thực thi chính sách dân số và nguồn nhân lực được xem là giải pháp then chốt nhằm nâng cao hiệu quả thực thi và tạo tính linh hoạt trong quá trình triển khai.

Bàn giao kết quả nghiên cứu cho các cơ quan Trung ương và địa phương

Cũng tại Hội nghị, Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ đã bàn giao kết quả nghiên cứu cho các cơ quan Trung ương và đại diện các địa phương khu vực phía Bắc, Bắc Trung Bộ.

Hoạt động này đánh dấu bước chuyển giao quan trọng, giúp đưa kết quả nghiên cứu vào thực tiễn quản lý và hoạch định chính sách, đồng thời tạo điều kiện để các địa phương sử dụng dữ liệu khoa học trong xây dựng, điều chỉnh chương trình dân số và phát triển nguồn nhân lực.

Lễ bàn giao được tổ chức trang trọng, có sự chứng kiến của lãnh đạo Viện Hàn lâm, lãnh đạo Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ, cùng đại diện cơ quan Trung ương và địa phương. Sự kiện thể hiện tinh thần kết nối nghiên cứu – chính sách – thực tiễn, khẳng định vai trò của khoa học xã hội trong việc đồng hành cùng quá trình phát triển đất nước.

Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ – tiên phong trong nghiên cứu thực chứng và tư vấn chính sách

Theo PGS.TS. Vũ Tuấn Hưng, Viện trưởng Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ, kết quả khảo sát là nguồn dữ liệu thực chứng có giá trị cao, phản ánh rõ cấu trúc dân số, xu hướng dịch chuyển và đặc điểm nguồn nhân lực tại từng vùng, từng nhóm đối tượng.

Dữ liệu này không chỉ phục vụ nghiên cứu học thuật, mà còn là công cụ tham vấn hữu ích cho các cơ quan hoạch định chính sách ở Trung ương và địa phương trong việc điều chỉnh chiến lược phát triển dân số, lao động và nhân lực.

Trong những năm gần đây, Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ đang thực hiện nhiều phương thức, cách làm mới với hướng đi nghiên cứu cơ bản gắn liền và ứng dụng thực tiễn, đặc biệt là ứng dụng công nghệ số, khảo sát dữ liệu quy mô lớn và tư vấn chính sách thực tiễn. Cuộc khảo sát lần này mặc dù còn ở bước thí điểm nhưng đã mở ra hướng đi mới cho nghiên cứu khoa học xã hội Việt Nam trong kỷ nguyên dữ liệu lớn và chuyển đổi số.

Hướng tới chiến lược dân số và nhân lực bền vững

Hội nghị khép lại trong không khí làm việc sôi nổi, khoa học và thực tiễn. Các đại biểu đánh giá, kết quả khảo sát là nguồn dữ liệu nền tin cậy, góp phần hỗ trợ các bộ, ngành và địa phương hoạch định, điều chỉnh chính sách dân số và nguồn nhân lực hiệu quả hơn trong thời gian tới.

Từ những dữ liệu thu thập được, Viện Hàn lâm tiếp tục khẳng định vai trò trung tâm nghiên cứu, tư vấn chiến lược quốc gia, đóng góp thiết thực vào công cuộc phát triển con người Việt Nam toàn diện, bền vững trong thời kỳ hội nhập và chuyển đổi số./.