Đây là giải thưởng cao quý nhất được Nhà nước ghi nhận, tôn vinh, trao tặng các nhà khoa học, tác giả, đồng tác giả của các công trình đặc biệt xuất sắc, có giá trị cao về khoa học và công nghệ, có tác dụng lớn và lâu dài trong đời sống nhân dân, góp phần quan trọng, thiết thực phục vụ sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng - an ninh, khoa học - công nghệ của đất nước.
Năm 2022, có 29 công trình, trong đó 12 công trình được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh, 17 công trình, cụm công trình được tặng Giải thưởng Nhà nước, trong đó công trình Tự điển chữ Nôm dẫn giải của tác giả - GS.TSKH Nguyễn Quang Hồng (nguyên Phó Viện trưởng VNCHN) là công trình duy nhất của Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam được trao giải thưởng Hồ Chí Minh. Bộ Tự điển này hình thành trên nền tảng lý thuyết tiên tiến và vốn tư liệu phong phú mà tác giả gây dựng được qua nhiều năm trải nghiệm trong nghề. Bộ tự điển ra đời là mốc quan trọng đánh dấu sự ra đời của quá trình biên soạn Tự điển chữ Nôm vì được sắp xếp khoa học, có dẫn giải nguồn gốc xuất xứ văn bản đã được sàng lọc về mặt văn bản học. Tác giả công trình đã tạo dựng được một bộ tự điển chữ Nôm kiểu mới có dung lượng và chất lượng vượt trội so với trước, gồm gần 10 nghìn chữ Nôm, dựa trên cơ sở khảo sát tư liệu từ 124 văn bản Nôm gốc có nội dung khác nhau, có niên đại trải dài gần 10 thế kỷ.
Bộ Tự điển chữ Nôm dẫn giải đã củng cố những quan điểm và phương pháp nghiên cứu mới về chữ Nôm và văn hiến Hán Nôm trong di sản văn hóa thành văn của dân tộc. Đây vừa là công cụ hữu hiệu để tra cứu, học tập chữ Nôm, vừa là nguồn tư liệu phong phú và quý báu để tìm hiểu, nghiên cứu về ngôn ngữ và chữ viết, văn chương và văn hóa nước nhà trong quá khứ.
Công trình có tính độc đáo, sáng tạo, khẳng định đóng góp rất lớn trên bình diện lí thuyết và thực hành trong lĩnh vực biên soạn Tự điển ngữ văn truyền thống ở Việt Nam, cho ngành văn tự học cổ điển Việt Nam, là tiếng nói có tính quốc tế đối với ngành ngữ văn học cổ điển Đông Á, phục vụ đắc lực cho sự nghiệp đào tạo và nghiên cứu khoa học ngữ văn (và khoa học xã hội nói chung), có tiếng vang trong nước và cả nước ngoài, ngay sau khi bộ sách ra đời.
Công trình không chỉ là đỉnh cao, mà là cú hích để kích thích các công trình nghiên cứu về chữ Nôm, kích thích những người làm công tác nghiên cứu về chữ Nôm, từ đó gợi mở nhiều công trình nghiên cứu khoa học sau này về văn hóa và chữ viết cổ truyền của dân tộc.
Tác giả công trình là chuyên gia hàng đầu về Ngôn ngữ học và Nghiên cứu Hán Nôm, đặc biệt chuyên sâu về chữ Nôm. Trong sự nghiệp khoa học của mình, GS.TSKH Nguyễn Quang Hồng đã có nhiều công trình khoa học liên quan đến nghiên cứu chữ Nôm, trong đó Tự điển chữ Nôm là một bộ phận quan trọng trong những cống hiến to lớn của tác giả cho khoa học và công nghệ, cho nền văn hóa truyền thống nước nhà.
Bích Tuyển
