Tiếp nối truyền thống hướng tới tương lai

Nghị quyết 34-NQ/TW xác định một cách toàn diện nhiệm vụ của Ban: sưu tầm và nghiên cứu các tư liệu về lịch sử, địa lý, văn hóa và văn học Việt Nam; biên soạn tài liệu phục vụ giáo dục; đồng thời giới thiệu tri thức văn hóa - văn học của các nước bạn. Trong điều kiện kháng chiến gian khổ, Ban được yêu cầu triển khai công việc theo thứ tự “cần thiết trước mắt”, phù hợp với nhân lực và điều kiện tư liệu đương thời. Đội ngũ của Ban gồm những trí thức lớn như Trần Huy Liệu (Trưởng ban), Tôn Quang Phiệt, Minh Tranh, Hoài Thanh, cùng hai học giả ngoài Đảng là Trần Đức Thảo và Vũ Ngọc Phan. Đây là minh chứng sinh động cho chủ trương rộng mở, trân trọng và quy tụ trí thức của Đảng ngay từ buổi đầu kiến lập một thiết chế khoa học.

Trong cơ cấu của Ban, Tổ Văn học giữ vai trò quan trọng và là tiền thân trực tiếp của Viện Văn học sau này. Từ giữa năm 1954, sau thắng lợi của cuộc kháng chiến ở miền Bắc, Ban đổi tên thành Ban Nghiên cứu Văn học - Lịch sử - Địa lý. Sự hình thành và phát triển của Tập san Sử-Địa-Văn, rồi Văn-Sử-Địa, phản ánh rõ định hướng chuyên môn hóa và sự phát triển ổn định của hoạt động nghiên cứu. Những học giả như Vũ Ngọc Phan, Trần Đức Thảo, Phạm Trọng Điềm, Nguyễn Đổng Chi tiếp tục tham gia, mở rộng phạm vi khảo cứu từ văn học dân gian, văn học cổ điển đến văn học cận hiện đại và lý luận văn học. Những công trình thuộc thời kỳ này, như Truyện cổ tích Việt Nam (1955), Tục ngữ và dân ca Việt Nam (1956), Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (1958), Tiếng cười Việt Nam (1957), Truyện tiếu lâm Việt Nam (1957), hay các ấn phẩm phiên âm - chú giải Quốc âm thi tập, Phan Bội Châu niên biểu, đã cung cấp hệ thống tư liệu vô cùng quý giá, đặt nền móng cho nhiều ngành nghiên cứu văn hóa - văn học sau này.

Ngày 06/02/1960, theo Quyết định số 038-TTg của Thủ tướng Chính phủ, Viện Văn học được thành lập trực thuộc Ủy ban Khoa học Nhà nước. Sự kiện này khẳng định sự ra đời chính thức của một thiết chế khoa học có nhiệm vụ nghiên cứu chuyên sâu về văn học Việt Nam và thế giới, kế thừa trực tiếp tinh thần khoa học của Ban Văn-Sử-Địa năm 1953. Trong các thập niên 1960-1980, Viện Văn học trở thành điểm hội tụ của nhiều học giả uy tín như Đặng Thai Mai, Hoài Thanh, Nam Trân, Trần Thanh Mại, cùng đội ngũ các nhà Hán học và phê bình giàu học thuật. Những công trình như Mấy vấn đề về cuộc đời và thơ văn Nguyễn Đình Chiểu (1964), Nguyễn Đình Chiểu, tấm gương yêu nước và lao động nghệ thuật (1973), hay việc dịch và xuất bản Ngục trung nhật ký (1960) đã khẳng định vị thế của Viện trong nghiên cứu văn học sử, văn học dân gian và văn học hiện đại. Đồng thời, các hướng nghiên cứu về thơ văn Lý-Trần, Nguyễn Trãi và Nguyễn Du vốn được đặt nền từ các công trình như Nguyễn Trãi - Nhà văn học và chính trị thiên tài, Tìm hiểu Truyện Kiều của Nguyễn Du…tiếp tục được phát triển sâu rộng, tạo dựng diện mạo văn học học thuật của nước nhà.

Từ khi Đổi mới, Viện Văn học bước vào giai đoạn phát triển mạnh mẽ, mở rộng nghiên cứu theo hướng đa ngành và hội nhập quốc tế. Các lĩnh vực như lịch sử văn học theo giai đoạn - thể loại, văn học Công giáo, văn học đại chúng, văn học báo chí, cùng những tiếp cận liên ngành như nghiên cứu giới, hậu thuộc địa, tự sự học, xã hội học văn học được triển khai sâu rộng. Nhiều công trình khoa học được xuất bản, trong đó có Phê bình sinh thái: Tiếng nói bản địa, tiếng nói toàn cầu (2017), Sinh thái và văn hóa Nam Bộ trong văn học Việt Nam (2021), cũng như hai công trình thuộc Quỹ Harvard-Yenching: Tiếp cận văn học Châu Á từ lý thuyết phương Tây hiện đại và Nghiên cứu văn học Việt Nam: những khả năng và thách thức (2014). Hoạt động hội thảo tiếp tục là thế mạnh truyền thống của Viện, thể hiện qua các sự kiện tiêu biểu như: Phê bình sinh thái (2017), Việt Nam - Liên bang Nga (2019), Sinh thái và văn hóa Nam Bộ (2021), Văn học so sánh Đông Nam Á (2023), cùng các hội thảo lý luận quan trọng như: Nhìn lại văn học Việt Nam thế kỷ XX (2002), Lý luận - phê bình văn học: đổi mới và phát triển (2005), Văn học Việt Nam - Phát triển và hội nhập quốc tế (2016), Nguyễn Minh Châu và tiến trình đổi mới văn học (2020).

Trải qua 72 năm hình thành, phát triển, Viện Văn học là nơi quy tụ các học giả uy tín, có nhiều công trình khoa học có giá trị, đóng góp quan trọng cho nền văn học dân tộc, góp phần định hướng phát triển văn hóa, nghệ thuật. Các sách xuất bản đã cung cấp nguồn tư liệu quan trọng cho nghiên cứu, giảng dạy văn học ở nước ta. Nhiều nhà khoa học từng công tác ở Viện đã vinh dự được nhận các giải thưởng cao quý: 08 nhà khoa học nhận giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học, nghệ thuật; 13 nhà khoa học của Viện nhận giải thưởng Nhà nước về Văn học, nghệ thuật. Các công trình, cụm công trình khoa học được trao giải thưởng đều là các công trình lý luận, nghiên cứu về thực tiễn văn học Việt Nam qua các thời kỳ, đóng góp tri thức quan trọng về khoa học văn học, góp phần quan trọng vào tư vấn chính sách và nâng cao dân trí. Viện Văn học đã được Nhà nước công nhận và tặng thưởng các Huân chương cao quý: Năm 1979, Huân chương Lao động Hạng Ba cho tập thể Viện và Huân chương Lao động Hạng Nhì cho Tạp chí Văn học; năm 1985, Huân chương Lao động Hạng Nhất cho tập thể Viện; năm 1990, Huân chương Lao động Hạng Nhất cho Tạp chí Văn học; năm 1999, Huân chương Độc lập Hạng Nhất cho tập thể Viện. 

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, cạnh tranh tri thức và chuyển đổi số đang trở thành động lực phát triển của khoa học xã hội, Viện Văn học xác định định hướng chiến lược mới nhằm thích ứng với yêu cầu của thời đại và đóng góp thiết thực vào tầm nhìn phát triển chung của Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. Viện Văn học ưu tiên đẩy mạnh các hướng nghiên cứu mới của khoa học nhân văn hiện đại như nghiên cứu liên ngành, văn học so sánh, lý thuyết hậu thuộc địa, nghiên cứu di dân, lý thuyết chấn thương, phê bình nữ quyền, hậu nhân loại, phê bình sinh thái và các tiếp cận văn học trong môi trường số. Một trọng tâm đặc biệt là phát triển lĩnh vực Nhân văn số nhằm, mở ra những phương thức tiếp cận mới đối với di sản văn học dân tộc. Định hướng phát triển này đồng thời gắn với chủ trương chuyển đổi số toàn diện của Viện Hàn lâm. Song song với đổi mới phương pháp và công nghệ nghiên cứu, Viện Văn học tiếp tục mở rộng hợp tác học thuật trong nước và quốc tế, tăng cường ký kết, triển khai các thỏa thuận nghiên cứu với các trường đại học, viện nghiên cứu và các tổ chức khoa học, qua đó nâng cao năng lực hội nhập và lan tỏa tri thức trong cộng đồng khoa học. Với định hướng kết hợp hài hòa giữa kế thừa truyền thống nghiên cứu nghiêm cẩn và đổi mới tri thức khoa học, Viện Văn học hướng tới xây dựng một môi trường nghiên cứu hiện đại, mở, liên thông và có khả năng đóng góp sâu rộng vào hệ sinh thái khoa học xã hội - nhân văn của Viện Hàn lâm trong thời kỳ chuyển đổi số và hội nhập toàn cầu.

Kỷ niệm 72 năm thành lập Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam là dịp để nhìn lại chặng đường lịch sử vẻ vang và bền bỉ của một trong những thiết chế nghiên cứu hàng đầu của đất nước. Trên hành trình ấy, Viện Văn học đã và đang khẳng định vai trò quan trọng trong xây dựng nền nghiên cứu văn học hiện đại, bảo tồn và phát huy di sản văn học dân tộc, thúc đẩy giao lưu - hội nhập học thuật và cung cấp nhiều luận cứ khoa học phục vụ hoạch định chính sách văn hóa. Trong bối cảnh Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị đặt ra yêu cầu đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số; một số chủ trương phát triển công nghiệp văn hóa và nâng cao sức mạnh mềm quốc gia, Viện Văn học càng có điều kiện phát huy thế mạnh chuyên môn, mở rộng các hướng nghiên cứu gắn văn học với đời sống văn hóa - sáng tạo, đồng thời tham gia sâu hơn vào hệ sinh thái khoa học xã hội hiện đại. Với nền tảng lịch sử bắt đầu từ năm 1953, Viện Văn học hôm nay tiếp tục hướng tới xây dựng một môi trường học thuật hiện đại, hội nhập và mang đậm bản sắc Việt Nam, đóng góp thiết thực vào sự phát triển chung của Viện Hàn lâm cũng như sự phát triển của nền văn học nước ta trong thời kỳ mới.

Sự kiện ảnh theo dòng lịch sử