Thực hiện Quyết định của Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam về nhiệm vụ bảo vệ môi trường năm 2025 (nhiệm vụ “Điều tra, khảo sát đánh giá tính dễ bị tổn thương của các vùng đất ngập nước quan trọng khu vực Đông Nam Bộ:), từ ngày 16-19/10/2025, Đoàn công tác Viện Địa lý nhân văn và Phát triển bền vững triển khai các hoạt động điều tra, khảo sát, tổ chức tập huấn, nâng cao nhận thức về quản lý, sử dụng bền vững đất ngập nước cho cán bộ quản lý, cộng đồng tại Côn Đảo. Chủ trì và tiếp đoàn công tác, có ông Nguyễn Văn Mạnh - Ủy viên Ban thường vụ đảng ủy, Phó Chủ tịch UBND Đặc khu Côn Đảo. Tham dự có đại diện VQG Côn Đảo, các phòng ban, đơn vị, các lực lượng vũ trang, doanh nghiệp tại Côn Đảo. Tham gia đoàn khảo sát có chuyên gia đến từ Cục Bảo tồn thiên nhiên và đa dạng sinh học (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), Liên minh bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN).

Đất ngập nước có vai trò quan trọng với khoa học, phát triển kinh tế - xã hội Côn Đảo

Báo cáo với Lãnh đạo Đặc khu Côn Đảo, TS. Nguyễn Đình Đáp - Viện Địa lý nhân văn và Phát triển bền vững (chủ trì nhiệm vụ) cho biết, ngày 24/11/2021, Thủ tướng Chính Phủ đã ban hành Quyết định số 1975/QĐ-TTg về việc Ban hành Kế hoạch hành động quốc gia về bảo tồn và sử dụng bền vững các vùng ngập nước giai đoạn 2021-2030. Kế hoạch đề ra các mục tiêu cụ thể đến năm 2025 hoàn thành việc điều tra, thống kê, kiểm kê diện tích các vùng đất ngập nước trên phạm vi toàn quốc; xác lập được các vùng đất ngập nước quan trọng, các vùng đất ngập nước quan trọng có dấu hiệu bị suy thoái và xây dựng được cơ sở dữ liệu về các vùng đất ngập nước quan trọng… Côn Đảo có vai trò quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học nhờ sự hiện diện của các hệ sinh thái đa dạng, là vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế theo Công ước RAMSAR. Vì vậy, việc tiến hành điều tra, khảo sát để từ đó có giải pháp giảm thiểu tính dễ bị tổn thương, phát huy giá trị của đất ngập nước Côn Đảo góp phần thực hiện Kế hoạch hành động quốc gia sử dụng bền vững đất ngập nước theo phê duyệt của Thủ tướng Chính phủ.

Báo cáo về giá trị đa dạng sinh học, vai trò của đất ngập nước Côn Đảo, ông Nguyễn Văn Mạnh - Ủy viên Ban thường vụ, Phó Chủ tịch UBND Đặc khu Côn Đảo cho biết, đối với Côn Đảo, chúng ta tự hào là một trong những khu vực có hệ sinh thái phong phú và đa dạng bậc nhất Việt Nam. Các vùng đất ngập nước tại đây có vai trò, chức năng và giá trị vô cùng quan trọng và to lớn đối với đời sống, sinh hoạt của người dân cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương theo định hướng của Chính phủ. Các vùng đất ngập nước Côn Đảo có những chức năng quan trọng như: Chức năng nạp, tiết nước ngầm; lắng đọng trầm tích, độc tố; tích lũy chất dinh dưỡng; điều hòa vi khí hậu; hạn chế lũ lụt; sản xuất sinh khối; duy trì đa dạng sinh học; chắn sóng, chắn gió ổn định bờ biển, chống xói lở, hạn chế sóng… Ngoài ra còn đóng vai trò tạo môi trường thuận lợi cho các hoạt động kinh tế của nhiều ngành khác nhau: Nông nghiệp, thủy sản, lâm nghiệp, giao thông thủy, dịch vụ du lịch…

Theo TS. Chu Thế Cường - Chuyên gia Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) Vườn quốc gia Côn Đảo không chỉ được công nhận là Khu Ramsar thứ 6 của Việt Nam, mà còn được IUCN ghi danh vào Danh lục Xanh toàn cầu (Green List) - minh chứng cho nỗ lực không ngừng của chính quyền, cộng đồng và các tổ chức bảo tồn trong việc gìn giữ tài nguyên thiên nhiên Côn Đảo. Danh lục xanh không chỉ là “chứng nhận danh dự” mà còn là thước đo khách quan, dựa trên bộ tiêu chí quốc tế về tính hiệu quả, minh bạch và công bằng trong quản lý các khu bảo tồn. Để được công nhận, Vườn quốc gia Côn Đảo đã phải trải qua một quy trình đánh giá nghiêm ngặt, bao gồm sự tham gia của các chuyên gia độc lập, các tổ chức bảo tồn và đại diện cộng đồng địa phương.

Báo cáo chi tiết về giá trị và vai trò của đất ngập nước, đa dạng sinh học, ông Nguyễn Thái Hậu, Phó trưởng phòng Bảo tồn và Hợp tác quốc tế VQG Côn Đảo cho biết: VQG Côn Đảo nằm trong hệ thống rừng đặc dụng của Việt Nam. Vườn có 14.000ha đất ngập nước. Hệ động vật rừng Côn Đảo được ghi nhận với 144 loài, trong đó lớp thú là 28 loài, chim 69 loài, bò sát 39 loài, lưỡng cư 8 loài. Hệ sinh thái biển của Côn Đảo cũng đa dạng và phong phú với 1.321 loài sinh vật biển đã thống kê được, trong đó 37 loài có tên trong sách đỏ Việt Nam. Nhiều loài có giá trị kinh tế cao như thủy sản, rong biển. Các loài thú biển quý hiếm như: cá voi xanh, cá nược, cá cúi (hay còn gọi là dugong). Côn Đảo còn là bãi đẻ trứng của một số loài rùa biển.

Đất ngập nước ở Côn Đảo đa dạng về kiểu loại, phong phú về tài nguyên, có đa dạng sinh học cao, có nhiều chức năng và giá trị (kinh tế, xã hội, văn hóa…) quan trọng. Với hơn 2.200 ha, đất ngập nước phân bố hầu hết khắp các vùng sinh thái của Côn Đảo, gắn bó lâu đời với cộng đồng dân cư, có vai trò quan trọng đối với đời sống nhân dân và phát triển kinh tế xã hội. Các vùng đất ngập nước ở Côn Đảo phân ra 02 vùng đất ngập nước chính:

Vùng đất ngập nước ngọt: khoảng hơn 200 ha, bao gồm: các hồ nước ngọt lớn được dự trữ và cung cấp nước sinh hoạt cho người dân trên đảo và khách du lịch; các ao, hồ và suối nhỏ ngập nước thường xuyên và không thường xuyên (rừng tràm, đồng ruộng của các hộ gia đình đang canh tác trồng lúa và hoa màu).

Vùng đất ngập nước mặn ven biển: (khoảng hơn 2.000 ha), bao gồm các vịnh nông từ 6m trở lại khi triều thấp (vịnh Côn Sơn, vịnh Đầm Tre, vịnh Bến Đầm,…); các khu vực bờ biển, ven biển có đá, cát, sỏi quanh các đảo; vùng có rừng ngập mặn ven đảo lớn và các đảo nhỏ thuộc quần đảo Côn Đảo (Bãi Bờ Đập - Bảy Canh, Đầm Quốc và Đầm The - Hòn Bà, Họng Đầm - Bến Đầm…).

Theo đánh giá của các nhà nghiên cứu, vùng biển Côn Đảo có sự giàu có về mật độ và phong phú về loài sinh vật bậc nhất Việt Nam, còn tương đối tính nguyên vẹn về phân bố, cấu trúc của thành phần sinh vật biển như rạn san hô, thảm cỏ biển, rong biển, thân mềm, bò sát biển, thú biển, sự phân bố của các loài cá ở 3 tầng mặt, giữa và đáy biển. VQG Côn Đảo hội tụ cả 4 hệ sinh thái rừng, biển rất đặc sắc và hiếm có trên thế giới. Côn Đảo là giao điểm và được ví như một mái ấm hội tụ nhiều sinh vật biển từ cả phía Bắc, phía Nam biển Đông đến sinh sôi.

Với các chức năng như vậy thì các vùng đất ngập nước Côn Đảo có giá trị vô cùng to lớn như: Bảo vệ môi trường: Điều hòa khí hậu, lọc nước thải, chống sạt lở đất, triều cường; Bảo tồn đa dạng sinh học, cân bằng sinh thái; Duy trì và điều tiết nguồn nước; Đa dạng tài nguyên động thực vật; Nơi sản xuất ra lương thực, thực phẩm: Lúa, cá, tôm, hoa màu…; Vận chuyển giao thông đường thủy; Du lịch, giải trí …

Áp lực trong bảo tồn, sử dụng bền vững đất ngập nước Côn Đảo

Thông qua nghiên cứu thực địa, tọa đàm về những áp lực lên hệ sinh thái đất ngập nước Côn Đảo, sự lạm dụng khai thác quá mức nguồn lợi từ các vùng đất ngập nước hoặc sự phát triển không bền vững tại Côn Đảo trong những năm gần đây đã và đang gây ra những thiệt hại đối với các vùng đất ngập nước như:

- Nước ngầm bị khai thác quá mức: Làm giảm mực nước trong các ao, hồ, mạch nước ngọt nội địa có liên kết thủy lực với nước ngầm, dẫn đến nguy cơ cạn kiệt nguồn cung cấp nước ngọt quan trọng cho sinh hoạt và hệ sinh thái, đặc biệt là vào mùa khô; Khi mực nước ngầm trong đất liền bị hạ thấp, nước mặn từ biển sẽ xâm nhập sâu vào các tầng chứa nước, làm suy giảm chất lượng nước, ảnh hưởng trực tiếp đến các thảm thực vật ngập mặn và sinh vật nước lợ.

- Khai thác cát ở các đồi ven hồ nước ngọt, phá hủy thảm thực vật, cát theo dòng chảy hoặc bay xuống làm cạn lòng hồ, giảm đi chức năng tích trữ nước ngọt: Thảm thực vật ven bờ (cây bụi, rễ cây) có vai trò cố định đất, chống xói lở, khi bị phá hủy, đất đá và cát bị rửa trôi mạnh mẽ xuống lòng hồ; Lượng trầm tích (cát, bùn) từ các khu vực bị xói mòn sẽ làm lòng hồ nhanh chóng bị bồi lấp, trực tiếp làm giảm khả năng trữ nước của hồ. Điều này làm trầm trọng thêm tình trạng khan hiếm nước và làm thay đổi cấu trúc môi trường sống của các loài thủy sinh.

- Khai thác quá mức hệ động vật, thực vật đất ngập nước: Việc khai thác quá mức làm giảm kích thước quần thể, đặc biệt là các loài sinh sản chậm và có vai trò chủ chốt khiến hệ sinh thái mất khả năng tự phục hồi.

- Đánh bắt thủy sản bằng những phương pháp mang tính hủy diệt: Các phương pháp khai thác như dùng chất độc, điện, lưới 3 mành (mắt lưới nhỏ) không chỉ tiêu diệt cá lớn mà còn giết chết các loài non, các loài thức ăn của chúng, và cả các loài không phải mục tiêu. Chúng phá hủy nơi cư trú, làm suy giảm hệ động vật đáy và làm đục nước, ảnh hưởng đến quá trình quang hợp của thực vật thủy sinh.

- Nước thải chưa được xử lý, rác thải sinh hoạt đổ ra các thủy vực làm ô nhiễm đất ngập nước: Nước thải sinh hoạt và nông nghiệp khi đổ vào thủy vực, chúng kích thích sự phát triển quá mức của tảo (tảo nở hoa). Khi tảo chết đi, quá trình phân hủy sẽ tiêu thụ một lượng lớn oxy hòa tan trong nước, gây ra tình trạng thiếu oxy cục bộ, dẫn đến cá và các sinh vật hiếu khí khác bị chết hàng loạt.

- Dùng quá mức thuốc trừ côn trùng, diệt cỏ để làm nông nghiệp ô nhiễm nguồn nước và hệ động, thực vật thủy sinh: Các hóa chất độc hại từ thuốc trừ sâu, diệt cỏ  có khả năng tích tụ trong mô mỡ của sinh vật. Thông qua chuỗi thức ăn, nồng độ các chất này sẽ được khuếch đại sinh học, gây độc cho các loài ở bậc dinh dưỡng cao, bao gồm cả con người, và làm rối loạn các quá trình sinh lý, sinh sản của động vật thủy sinh.

Giảm thiểu tính dễ bị tổn thương, khai thác giá đất ngập nước cho phát triển bền vững Côn Đảo

Xác định vai trò quan trọng của đa dạng sinh học, hệ sinh thái đất ngập nước, Đặc khu Côn Đảo đã và đang nỗ lực tìm hướng bảo vệ nguồn tài nguyên và phát triển du lịch một cách bền vững tại Côn Đảo. Lãnh đạo Đặc khu Côn Đảo khẳng định, chính quyền và nhân dân đã triển khai các biện pháp sử dụng bền vững, thực hiện các cơ chế chia sẻ lợi ích từ việc khai thác hệ sinh thái, đa dạng sinh học cho phát triển du lịch; khuyến khích phát triển vùng đệm các khu bảo tồn bằng việc cho dân nghèo, ngư dân đánh bắt thủy sản được vay vốn lãi suất thấp từ Quỹ Bảo tồn và Phát triển tài nguyên thiên nhiên VQG Côn Đảo để hỗ trợ sinh kế cho cộng đồng, góp phần giảm áp lực xâm hại tài nguyên thiên nhiên. Đồng thời, gắn phát triển du lịch với bảo tồn đa dạng sinh học.

Tuy nhiên, TS. Nguyễn Đình Đáp - Viện Địa lý nhân văn và Phát triển bền vững (chủ trì nhiệm vụ) cũng chỉ ra những vấn đề cần lưu ý, đó là Côn Đảo cũng đang phải đối mặt với nhiều thách thức lớn: biến đổi khí hậu và mực nước biển dâng đang tác động mạnh đến hệ sinh thái ven bờ và các khu vực đất ngập nước; áp lực từ du lịch, phát triển hạ tầng, ô nhiễm rác thải nhựa và hoạt động khai thác thủy sản chưa bền vững; một số khu vực rạn san hô và thảm cỏ biển có dấu hiệu suy giảm về diện tích và chất lượng sinh cảnh.

Đại diện Đặc khu Côn Đảo mong muốn, được học hỏi, chia sẻ kinh nghiệm và cập nhật kiến thức, mà còn là cơ hội tăng cường năng lực cho đội ngũ cán bộ quản lý, cộng đồng địa phương, đồng thời thúc đẩy hợp tác giữa các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp trong công tác bảo tồn.  UBND Đặc khu Côn Đảo cam kết tiếp tục đồng hành cùng Viện Địa lý nhân văn và Phát triển bền vững, Vườn quốc gia Côn Đảo, cùng các đơn vị chức năng để thực hiện hiệu quả Kế hoạch hành động quốc gia về bảo tồn đất ngập nước; Lồng ghép bảo tồn với phát triển du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng bền vững; Nâng cao nhận thức cộng đồng, hướng tới mô hình phát triển “Côn Đảo xanh - hòa hợp giữa con người và thiên nhiên”.

Do vậy, đoàn công tác cho rằng, việc quản lý, bảo tồn và sử dụng bền vững các vùng đất ngập nước tại Côn Đảo là nhiệm vụ cấp thiết, đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp chính quyền, cộng đồng dân cư và các tổ chức khoa học trong và ngoài nước.

Một sối giải pháp, kiến nghị cụ thể hướng tới mô hình phát triển “Côn Đảo xanh - hòa hợp giữa con người và thiên nhiên”:

Thứ nhất, tăng cường phối hợp liên ngành (Vườn quốc gia, Công an, Cảnh sát biển, Biên phòng, Kiểm ngư, Kiểm lâm, Phòng Kinh tế…) trong hoạt động tuần tra, xử lý vi phạm liên quan đến các hoạt động khai thác rừng, khai thác thủy sản trái phép, bảo vệ môi trường tại các khu vực rừng, đất ngập nước trên địa bàn đặc khu.

Thứ hai, phục hồi chủ động các hệ sinh thái đất ngập nước: tập trung vào các khu vực ven biển đang bị suy thoái, nên sử dụng các loài cây bản địa như Đước, Vẹt, Mắm. Rừng ngập mặn không chỉ là nơi cư trú cho nhiều loài mà còn có chức năng chắn sóng, bảo vệ bờ biển và lọc nước tự nhiên. Khoanh nuôi, tái tạo thảm thực vật thủy sinh và phục hồi các loài chủ chốt như rạn san hô, thảm cỏ biển; thực hiện thả bổ sung các loài thủy sản bản địa như Cá mú, Tôm hùm…

Thứ ba, phát triển du lịch sinh thái thông minh có trách nhiệm: Quy hoạch các tuyến du lịch sinh thái chuyên biệt: Như quan sát chim, khám phá rừng ngập mặn, xem rùa đẻ trứng… có giới hạn về tần suất và sức chứa để giảm thiểu tác động của con người tại các khu vực nhạy cảm như các bãi biển có rùa đẻ, các rạn san hô có sự đa dạng cao. Có Kế hoạch khuyến khích người dân chuyển đổi ngành nghề từ khai thác thủy sản nhỏ lẻ ven bờ sang cung cấp các dịch vụ du lịch như làm hướng dẫn viên, vận chuyển khách du lịch, bảo vệ… biến họ trở thành những chủ thể tích cực trong bảo vệ tài nguyên.

Thứ tư, xây dựng và áp dụng nghiêm túc Bộ quy tắc ứng xử cho các hoạt động trên biển và đất ngập nước, đặc biệt đối với ngư dân, khách du lịch đến Côn Đảo và chủ các phương tiện tàu, cano.

Thứ năm, thúc đẩy nghiên cứu khoa học và hợp tác quốc tế: Tăng cường hợp tác với các tổ chức khoa học trong nước và quốc tế để trao đổi kinh nghiệm, công nghệ và tranh thủ các dự án hợp tác quốc tế về bảo tồn biển, thích ứng với biến đổi khí hậu, và phát triển du lịch bền vững từ các tổ chức như IUCN, WWF…

Ngoài ra, TS. Chu Thế Cường - chuyên gia IUCN cũng nhấn mạnh, việc được công nhận Danh lục xanh IUCN cũng mở ra cơ hội để Côn Đảo nâng cao vị thế trong khu vực và quốc tế. Đây không chỉ là minh chứng cho sự quản lý bền vững, mà còn giúp địa phương quảng bá hình ảnh du lịch sinh thái - bền vững, gắn bảo tồn với phát triển kinh tế. Các chuyên gia cho rằng, với danh hiệu này, Côn Đảo có thể trở thành mô hình kiểu mẫu về hài hòa giữa bảo tồn và sinh kế cộng đồng, góp phần lan tỏa giá trị của mạng lưới Green List trên toàn cầu.