Dưới mái nhà chung của Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Viện Sử học đã từng bước hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ và cơ cấu tổ chức, thích ứng với yêu cầu của từng thời kỳ. Từ nhiệm vụ sơ khai là sưu tầm, bảo tồn và nghiên cứu tư liệu lịch sử - địa lý - văn hóa, Viện đã mở rộng phạm vi nghiên cứu, từng bước tiếp cận các lý thuyết và phương pháp sử học hiện đại, góp phần quan trọng vào sự hình thành và phát triển nền sử học Việt Nam theo hướng khoa học, khách quan và chuyên nghiệp. Những nỗ lực liên tục của các thế hệ cán bộ đã tạo dựng nên một cơ quan nghiên cứu có uy tín cao trong giới khoa học xã hội, giữ vai trò nòng cốt trong nghiên cứu lịch sử Việt Nam và cung cấp luận cứ quan trọng cho công tác hoạch định đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước.

Về chức năng, cơ cấu tổ chức và cán bộ: Từ nhiệm vụ được giao trong ngày đầu thành lập là “sưu tầm và nghiên cứu những tài liệu về lịch sử, địa lý và văn hóa Việt Nam và biên soạn những tài liệu về sử hoc, địa lý và văn học Việt Nam; nghiên cứu và giới thiệu lịch sử, địa lý và văn học các nước bạn”[1], và “…nghiên cứu lịch sử theo quan điểm chủ nghĩa Mác-Lênin, phục vụ sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và sự nghiệp đấu tranh thực hiện thống nhất nước nhà, góp phần vào cuộc đấu tranh cho hòa bình và chủ nghĩa xã hội trên thế giới”[2], đến nay, theo Quyết định số 673/QĐ-KHXH ngày 19/5/2025 của Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam quy định chức năng, nhiệm vụ quyền hạn, cơ cấu tổ chức và hoạt động của Viện Sử học, Viện Sử học là tổ chức khoa học và công nghệ công lập trực thuộc Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam, có chức năng nghiên cứu cơ bản, chuyên sâu về những vấn đề lịch sử trên các mặt chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội; cung cấp những luận cứ khoa học và thực tiễn cho việc hoạch định đường lối, chiến lược, quy hoạch; tư vấn, thẩm định các vấn đề về khoa học lịch sử và tham gia đào tạo, phát triển nguồn nhân lực trong lĩnh vực sử học.

Từ Tổ Lịch sử ban đầu có 7 người, đến năm năm 2021, Viện Sử học có 51 viên chức và người lao động, công tác ở 05 phòng nghiên cứu (Phòng Nghiên cứu Lịch sử Cổ - Trung đại Việt Nam; Phòng Nghiên cứu Lịch sử Cận đại Việt Nam; Phòng Nghiên cứu Lịch sử Hiện đại Việt Nam; Phòng Nghiên cứu Lịch sử Thế giới; Phòng Nghiên cứu Lịch sử địa phương và chuyên ngành), 02 phòng phục vụ nghiên cứu (Phòng Hành chính-Tổng hợp; Phòng Quản lý khoa học và thư viện) và Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử. Thực hiện Nghị quyết 18-NQ/TW ngày 25/10/2017 của Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương khóa XII về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, Kế hoạch số 174-KH/ĐU ngày 07/10/2025 của Đảng ủy Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam về sắp xếp các đơn vị sự nghiệp và tổ chức bên trong các đơn vị sự nghiệp công lập thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Viện Sử học đã tái cơ cấu, sắp xếp lại bộ máy, giảm đầu mối xuống còn 04 phòng (bao gồm: Phòng Nghiên cứu Lịch sử Cổ - Trung đại Việt Nam; Phòng Nghiên cứu Lịch sử Cận - Hiện đại Việt Nam; Phòng Nghiên cứu Lịch sử Địa phương và Thế giới; Phòng Hành chính-Tổng hợp) và Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử. Năm 2025, Viện Sử học có 45 viên chức, trong đó có 02 PGS, 30 Tiến sĩ, 09 Thạc sĩ, 04 Đại học. Tất cả viên chức làm công tác nghiên cứu đều có học vị từ Thạc sĩ trở lên.

Về nghiên cứu cơ bản, trong 72 năm qua, các thế hệ cán bộ nghiên cứu Viện Sử học đã có đóng góp to lớn trong xây dựng nền sử học Việt Nam hiện đại, có tính khoa học, tính dân tộc, tính đại chúng, được giới học giả trong và ngoài nước công nhận và đánh giá cao. Về mặt lý luận, các công trình của Viện Sử học đã góp phần xây dựng nền tảng cho lý thuyết sử học hiện đại, mang tính khoa học khách quan, toàn diện. Về mặt thực tiễn, nghiên cứu của Viện Sử học bám sát tiến trình lịch sử Việt Nam. Những đóng góp của Viện Sử học trong thời kỳ kháng chiến cứu nước, xây dựng chủ nghĩa xã hội, công cuộc Đổi mới và hội nhập cũng đã được Đảng và Nhà nước đặc biệt ghi nhận. Vì thế vào năm 1980, Viện Sử học vinh dự được tặng thưởng Huân chương Lao động hạng Nhất, năm 1998 được tặng thưởng Huân chương Độc lập hạng Nhất, năm 2000 được trao danh hiệu Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới. Về cá nhân, trong số 20 nhà khoa học có công trình, cụm công trình được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh của Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, có 06 cán bộ của Viện được nhận giải thưởng Hồ Chí Minh (GS.VS. Nguyễn Khánh Toàn, GS.VS. Trần Huy Liệu, GS. Trần Văn Giàu, GS. Đào Duy Anh, Nhà nghiên cứu Trần Văn Giáp, GS. Trần Đức Thảo); trong số 28 nhà khoa học có công trình, cụm công trình của các nhà khoa học của Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam được trao tặng Giải thưởng Nhà nước, Viện Sử học có 07 nhà khoa học, bao gồm GS. Nguyễn Hồng Phong, Nhà nghiên cứu Hoa Bằng, Nhà nghiên cứu Nguyễn Lương Bích, GS. Văn Tân, GS. Văn Tạo, PGS. TS. Nguyễn Danh Phiệt, PGS.TS. Dương Kinh Quốc; GS. Trần Văn Giàu được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới; 03 người được nhận Huân chương Hồ Chí Minh (GS.VS. Trần Huy Liệu, GS.VS. Nguyễn Khánh Toàn, GS. Trần Văn Giàu) và một số cá nhân dược nhận Huân chương Độc lập hạng Nhất, Huân chương Độc lập hạng Ba, Huân chương Lao động hạng Nhất hạng Nhì và hạng Ba[3].

Là một trong những cơ quan nghiên cứu khoa học xã hội đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Viện Sử học đã khởi đầu các nghiên cứu về nguồn gốc dân tộc dưới cách tiếp cận khoa học khách quan, tôn trọng dữ liệu lịch sử. Những chuyên đề đã được thực hiện có đóng góp quan trọng vào thành quả của khoa học xã hội như các vấn đề lịch sử thời đại Hùng Vương và văn hóa - văn minh Việt Nam; các cuộc đấu tranh chống ngoại xâm; lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc; các vấn đề chính trị, kinh tế-xã hội; đặc biệt là các thể chế nhà nước qua các giai đoạn lịch sử; nghiên cứu các giai tầng xã hội, chú trọng đến công nhân, nông dân là những đối tượng mà sử học thời kỳ quân chủ chưa đề cập. Viện Sử học cũng tiến hành thực hiện các hệ đề tài có tính chuyên đề xuyên suốt lịch sử như lịch sử giáo dục, lịch sử giao thông-vận tải, lịch sử nông thôn, lịch sử địa phương….

Bên cạnh các vấn đề có tính chuyên khảo, Viện Sử đã biên soạn các bộ thông sử. Một số nhà sử học trong và ngoài Viện đã thực hiện việc biên soạn và xuất bản bộ Lịch sử Việt Nam gồm 2 tập, tập đầu ra mắt năm 1971 và tập 2 năm 1985. Đặc biệt, Viện Sử học đã tổ chức biên soạn bộ Lịch sử Việt Nam, 15 tập (từ khởi thủy đến năm 2000) vào năm 2013-2014 và đã được tái bản lần thứ nhất, có chỉnh sửa, bổ sung năm 2017. Viện Sử học đã biên soạn và xuất bản bộ sách Lịch sử Việt Nam thường thức từ khởi thủy đến năm 2000 (thuộc chương trình cấp bộ giai đoạnh 2009-2010) gồm 5 tập. Trong bộ Quốc sử 30 tập do Trung ương chỉ đạo thực hiện, Viện Sử học chủ trì 8 tập với sự tham gia của các nhà khoa học, chuyên gia có uy tín.

Bên cạnh nghiên cứu lịch sử Việt Nam, Viện Sử học đã từng bước nghiên cứu và biên soạn lịch sử thế giới; sưu tầm, nghiên cứu, dịch thuật và công bố tư liệu lịch sử, biên soạn các bộ sách công cụ; đồng thời tham gia nghiên cứu, biên soạn và xuất bản lịch sử địa phương và chuyên ngành, trong đó có việc bồi dưỡng lý luận, hướng dẫn phương pháp cho các cơ quan và cá nhân làm nghiên cứu ở địa phương, kết nối công tác nghiên cứu khoa học với các ngành.

Về tư vấn chính sách cho Đảng và Nhà nước: Viện Sử học đã có nhiều đóng góp trong tư vấn chính sách, cung cấp luận cứ khoa học từ các nghiên cứu cơ bản và các báo cáo trực tiếp về các vấn đề thời sự đặt ra từ thực tiễn bối cảnh trong nước, khu vực và quốc tế. Cụ thể đó là đóng góp với Đảng, Nhà nước và Chính phủ trong việc nghiên cứu, đề xuất một số vấn đề về cải cách ruộng đất, về hợp tác hóa nông nghiệp, về các giai cấp, tầng lớp trong xã hội Việt Nam, về con đường tiến lên chủ nghĩa xã hội, về đấu tranh thống nhất nước nhà, về chính sách xã hội, về vai trò của văn hóa trong việc phát triển đất nước, về xây dựng và phát triển giai cấp công nhân, vấn đề nhận thức lịch sử dung giai đoạn hiện nay.

Trong việc nghiên cứu về di sản lịch sử và xuất phát điểm của Việt Nam khi đi lên chủ nghĩa xã hội, Viện Sử học được Đảng và Nhà nước giao nhiệm vụ nghiên cứu các vấn đề Quy luật và đặc điểm lịch sử xã hội Việt Nam - Cái mạnh, cái yếu của Việt Nam do lịch sử để lại khi tiến lên chủ nghĩa xã hội, vấn đề Những bài học dựng nước, giữ nước đối với công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội hiện nay. Đặc biệt, trước các vấn đề cấp bách của đất nước, Viện Sử học đã trực tiếp nghiên cứu, tư vấn khoa học cho Đảng và Nhà nước, dựa trên tiếp cận và kinh nghiệm lịch sử để hiểu rõ hiện tại, rút ra bài học cho những vấn đặt ra của đất nước.

Ngoài các mảng tư vấn nêu trên, với uy tín khoa học cao trong ngành và giới, Viện Sử học cũng như các cán bộ của Viện được Nhà nước và các cơ quan, tổ chức mời tham gia các hội đồng chuyên môn thẩm định và xét duyệt các chương trình, đề tài khoa học như Chính phủ, Quốc hội, Ủy ban Quốc gia UNESCO, Hội đồng Di sản văn hóa Quốc gia, Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Quốc phòng, Bộ Công an, Bộ Thông tin - Truyền thông, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Tài chính, Thanh tra Chính phủ, Hải quan Việt Nam, Hội Xuất bản, Liên hiệp các Hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam, Ủy ban Nhân dân một số tỉnh và thành phố... Các nghiên cứu của Viện đã cung cấp luận chứng, cơ sở khoa học cho các chương trình giáo dục, xây dựng văn hóa, bảo tồn di sản, cũng như phục vụ trực tiếp cho việc hoạch định đường lối, chính sách về đối ngoại, lãnh thổ, và quản lý xã hội. Viện Sử học đã có những đóng góp quan trọng trong tư vấn chính sách đối với Đảng, Nhà nước và các bộ ban ngành, địa phương, qua đó khẳng định vai trò, vị thế trung tâm nghiên cứu lịch sử hàng đầu của cả nước.

Về đào tạo nguồn nhân lực: Sự trưởng thành và những thành tựu của Viện Sử học trong 72 năm qua gắn liền với đóng góp quan trọng của công tác bồi dưỡng và đào tạo nguồn nhân lực, một chức năng quan trọng của Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. Viện Sử học đã góp phần đào tạo nhiều tiến sĩ, thạc sĩ trong lĩnh vực lịch sử, đóng góp thiết thực trong việc nâng cao chất lượng, phát triển nguồn nhân lực cho Viện Hàn lâm và trong cả nước. Viện Sử học cũng có đội ngũ các nhà khoa học tham gia giảng dạy và hướng dẫn tại Học viện Khoa học xã hội và các cơ sở đào tạo trên cả nước, góp phần nâng cao chất lượng trong công tác đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao về khoa học xã hội cho Viện Hàn lâm và đất nước.

Về công tác đối ngoại và hợp tác quốc tế: Trước khi Uỷ ban Khoa học Nhà nước được thành lập (1959), Ban nghiên cứu Văn, Sử, Địa gần như là tổ chức nghiên cứu khoa học duy nhất ở Việt Nam, là đối tác chính thức của các Viện Hàn lâm hoặc Uỷ ban khoa học của các nước xã hội chủ nghĩa (XHCN). Từ khi Viện Sử học được chính thức thành lập (1960), các mối quan hệ ngày càng đi vào chuyên sâu, thông qua việc trao đổi các đoàn công tác, các toạ đàm, hội thảo khoa học.  

Từ sau năm 1975, giới học giả phương Tây có mối quan tâm đặc biệt đến lịch sử Việt Nam, tuy nhiên việc mở hướng hợp tác với các sử gia phương Tây còn hạn chế, phần lớn quan hệ hợp tác quốc tế của Viện Sử học chủ yếu là với các nước XHCN. Sau khi Việt Nam chính thức bình thường hoá quan hệ với Mỹ và phương Tây, nhiều học giả nước ngoài đã đến Viện Sử học trao đổi khoa học, xuất bản công trình bằng tiếng Việt và đăng bài trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử. Gần đây, trong bối cảnh Việt Nam nâng tầm quan hệ ngoại giao với nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế nên hoạt động trao đổi học thuật, tăng cường công bố quốc tế giữa Viện Sử học với một số tổ chức, cá nhân nước ngoài được tăng cường. Viện tiếp tục duy trì và mở rộng quan hệ hợp tác với nhiều viện nghiên cứu, trường đại học nước ngoài, phối hợp tổ chức nhiều hội thảo quốc tế và tham gia các diễn đàn học thuật lớn. Hoạt động hợp tác quốc tế của đơn vị không ngừng được nâng cao cả về số lượng lẫn chất lượng.

Bên cạnh những thành tựu đã đạt được, hoạt động của Viện Sử học trong những năm qua còn những khó khăn và hạn chế nhất định. Đội ngũ các nhà khoa học ngày càng mỏng, đặc biệt là thiếu các chuyên gia đầu ngành có khả năng định hướng, dẫn dắt các hoạt động nghiên cứu lớn, mới, phức tạp về khoa học; sự hẫng hụt thế hệ cán bộ, cả cán bộ nghiên cứu khoa học, cả cán bộ quản lý.

Giai đoạn phát triển mới của đất nước ta hiện nay đang đặt ra những yêu cầu, nhiệm vụ mới quan trọng, nặng nề hơn cho nền khoa học, công nghệ nói chung và Viện Sử học thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam nói riêng. Chức năng nhiệm vụ của Viện Sử học nằm trong định hướng chung của Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, trong đó Viện Sử học tập trung nghiên cứu, làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn của lịch sử, góp phần tổng kết những kinh nghiệm, dự báo những vấn đề, xu hướng nảy sinh, phục vụ thiết thực sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Đó là:

- Tiếp tục xây dựng Viện Sử học thành cơ quan nghiên cứu hàng đầu về khoa học lịch sử của đất nước, giải quyết những vấn đề cơ bản của lịch sử Việt Nam, lịch sử thế giới; cung cấp luận cứ khoa học cho việc hoạch định đường lối, chiến lược và chính sách phát triển nhanh, bền vững theo định hướng xã hội chủ nghĩa; góp phần nâng cao vị thế của ngành sử học trong và ngoài nước;

- Đúc kết tri thức khoa học lịch sử để tìm ra các quy luật phát triển của xã hội, rút ra những bài học cho những vấn đề cụ thể;

- Xây dựng đội ngũ cán bộ khoa học lịch sử có trình độ cao cả về số lượng và chất lượng, góp phần đào tạo cán bộ nghiên cứu lịch sử cho cả nước nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển của ngành khoa học xã hội nói riêng, sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế;

- Góp ý và phản biện các chương trình, dự án phát triển kinh tế - xã hội quan trọng theo yêu cầu của các bộ, ngành, địa phương theo sự phân công của Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam; tổ chức tư vấn khoa học và thực hiện cung cấp dịch vụ về những vấn đề kinh tế - xã hội cho các bộ, ngành, địa phương phù hợp với chức văng, nhiệm vụ của Viện Sử học;

- Tiếp tục nghiên cứu và biên soạn các bộ lịch sử chuyên ngành và lịch sử các địa phương, lịch sử các nước trên thế giới phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc cũng như hội nhập quốc tế của Việt Nam;

- Tăng cường hội nhập quốc tế qua công bố các công trình khoa học trên các diễn đàn quốc tế có uy tín.

Các thế hệ cán bộ Viện Sử học tại Lễ Kỷ niệm 70 năm (1953-2023)

*

72 năm xây dựng và phát triển dưới mái nhà chung của Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, mỗi thành tựu mà Viện Sử học đã đạt được gắn liền với công lao to lớn của các thế hệ cán bộ, viên chức và người lao động của Viện Sử học và sự hỗ trợ, hợp tác của các đối tác ngay từ những ngày đầu thành lập. Đó là niềm tự hào to lớn của các thế hệ cán bộ Viện Sử học trong suốt 72 năm qua, là hành trang quý giá để toàn thể viên chức, người lao động viết tiếp trang sử vẻ vang của Viện Sử học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam trên chặng đường phía trước./.

[1] Quyết định số 34 QN/TW ngày 2/12/1953 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam về việc thành lập Ban Nghiên cứu lịch sử, địa lý, văn học.

[2] Quyết định số 039-TTg ngày 6/2/1960 của Thủ tướng Chính phủ về việc thành lập Viện Sử học thuộc Ủy ban Khoa học nhà nước. Trích Công báo nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, số 6/1960, tr. 89).

[3] Viện Sử học 70 năm xây dựng và phát triển. Nxb. Khoa học xã hội, 2923, tr. 247-251.