Báo chí - "Vũ khí tư tưởng" từ trong kháng chiến đến công cuộc đổi mới

Trong Thư gửi Hội nghị cán bộ báo chí toàn quốc năm 1950, Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Nhiệm vụ của báo chí là phục vụ nhân dân lao động, phục vụ cách mạng. Báo chí là để tuyên truyền, cổ động, tổ chức và giáo dục nhân dân”. Từ đó đến nay, Báo chí cách mạng Việt Nam luôn giữ vững phương châm: là công cụ sắc bén của Đảng, là diễn đàn tin cậy của nhân dân, là phương tiện để kết nối, dẫn dắt và phản biện xã hội.

Trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, những người làm báo như đồng chí Trường Chinh, Tố Hữu, Xuân Thủy, Nguyễn Thành Lê, Lê Quang Đạo, Hồng Chương, Thép Mới,…, đã góp phần tạo nên một thế hệ báo chí chiến đấu dũng cảm, đầy lý tưởng cách mạng và lòng yêu nước, thương nòi. Đó không chỉ là những cây bút chiến trường, mà là những nhà tư tưởng với cây bút làm vũ khí. Tờ Cứu quốc, Sự thật, Quân đội nhân dân, Giải phóng,…, không đơn thuần đưa tin, mà còn là diễn đàn vận động nhân dân, nêu cao chính nghĩa kháng chiến, bác bỏ luận điệu tuyên truyền của địch. Tại mặt trận miền Nam, báo chí cách mạng đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc duy trì mạch tư tưởng độc lập - tự chủ, giữ lửa kháng chiến trong lòng dân vùng tạm chiếm.

GS. TSKH Đỗ Quang Hưng, nguyên cán bộ Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam, từng nhận định: “Báo chí Việt Nam là một hiện tượng đặc biệt. Nó không chỉ phát triển từ trong chiến tranh, mà còn trở thành động lực tư tưởng, vũ khí lý luận, góp phần định hình bản sắc cách mạng Việt Nam”. Bước vào thời kỳ hòa bình và thống nhất đất nước, nhất là từ sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (năm 1986), báo chí nước ta tiếp tục chuyển mình mạnh mẽ. Nếu trước đây báo chí chủ yếu phục vụ kháng chiến và tuyên truyền, thì nay, báo chí bước vào giai đoạn đồng hành cùng đổi mới, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Phó Thủ tướng Trần Lưu Quang trong một hội nghị báo chí năm 2024 đã nhấn mạnh: “Trong công cuộc đổi mới, vai trò của báo chí không chỉ là đưa thông tin chính xác và nhanh nhạy, mà còn là kênh phản biện, là lực lượng giám sát xã hội quan trọng, góp phần xây dựng Đảng và hệ thống chính trị ngày càng trong sạch, vững mạnh”.

Báo chí hiện đại đã không còn đứng ngoài cuộc, mà đã trực tiếp phát hiện các vấn đề xã hội, đặt câu hỏi, truy đến tận gốc rễ vấn đề, qua đó góp phần vào quá trình xây dựng và hoàn thiện chính sách, pháp luật.

Từ thông tin đến kiến tạo niềm tin: Báo chí trong giai đoạn chuyển mình

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, nền kinh tế tri thức và cách mạng công nghiệp lần thứ tư, báo chí cách mạng Việt Nam đang đối mặt với những yêu cầu khắt khe hơn bao giờ hết: thông tin phải chính xác - minh bạch - nhanh nhạy - có chiều sâu. Nhưng hơn cả, báo chí phải giữ được sự chính trực, đấu tranh vì lẽ phải, không khoan nhượng trước cái xấu, sai trái.

Thực tế đã chứng minh, trong những năm gần đây, không ít vụ việc tiêu cực, tham nhũng, sai phạm lớn trong quản lý, đất đai, ngân hàng, đấu thầu y tế,..., được phát hiện hoặc khởi đầu từ loạt bài điều tra của báo chí. Vai trò "phanh phui", "giám sát" quyền lực đang được báo chí chính thống khẳng định rõ nét, nhờ vào sự dũng cảm của đội ngũ phóng viên, biên tập viên và tinh thần đổi mới trong cách tiếp cận đề tài. Nhưng trong thời đại của mạng xã hội, tin giả, tin độc hại, sự đứt gãy niềm tin giữa người dân với thiết chế công quyền,..., thì thách thức lớn nhất với báo chí chính là làm sao khôi phục, kiến tạo và bảo vệ niềm tin xã hội.

Một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Dư luận xã hội năm 2023 chỉ ra rằng, có đến 62% người được khảo sát vẫn chọn báo chí chính thống làm nguồn tin chính, song đồng thời cũng bày tỏ mối lo ngại về "thông tin nửa vời", "thiếu trung thực" hoặc "né tránh vấn đề nhạy cảm". Điều này đòi hỏi báo chí phải vượt qua chính mình, không thể vì áp lực view mà giật gân, câu like. Không thể vì quan hệ - lợi ích mà đánh mất bản lĩnh nghề nghiệp. Báo chí nếu không giữ được sự liêm chính thì không thể dẫn dắt được dư luận, cũng không còn xứng là “quyền lực thứ tư” trong xã hội.

Báo chí hiện nay rất chú trọng đến tri thức và chuyển đổi số. Chuyển đổi số không chỉ là thay đổi công cụ mà là thay đổi mô hình sản xuất nội dung, cách tiếp cận công chúng và định hình lại vai trò xã hội của báo chí. Từ tòa soạn hội tụ, sản xuất nội dung đa nền tảng, đến sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để phân tích dữ liệu, thiết kế đồ họa, thậm chí viết bản tin… những xu hướng này đang làm biến đổi nghề báo. Nhưng dù công nghệ phát triển đến đâu, thì nội dung vẫn là "linh hồn", là bản sắc không thể thay thế. Tổng Biên tập Báo Nhân Dân Lê Quốc Minh - người được xem là “kiến trúc sư” của chuyển đổi số báo chí hiện nay đã từng khẳng định: “Chuyển đổi số không phải là mua thêm phần mềm, mà là thay đổi tư duy sản xuất, là tinh thần chủ động thay đổi để thích ứng và tồn tại. Không thể chờ bị thay thế rồi mới sốt sắng học cách tồn tại”. Tại một hội nghị báo chí toàn quốc gần đây, ông Minh cũng đưa ra thông điệp đáng suy ngẫm: “Báo chí chính thống phải cạnh tranh với mạng xã hội không bằng sự ồn ào, mà bằng sự tin cậy. Khi người dân không còn biết tin vào đâu, báo chí cần là nơi họ tìm lại sự thật”.

Trong tương lai, báo chí không thể tách khỏi dữ liệu lớn (Big Data), cá nhân hóa nội dung (Personalization), tự động hóa sản xuất tin tức và phân phối thông tin theo thời gian thực. Nhưng dù ở hình thức nào, báo chí vẫn cần những người cầm bút có trái tim, có tầm nhìn và có đạo đức.

Báo chí cách mạng - thành lũy tinh thần trong bảo vệ chủ quyền và bản sắc dân tộc

Không chỉ là người lính tiên phong trên mặt trận tư tưởng - chính trị, báo chí cách mạng Việt Nam còn là chiến sĩ quả cảm trên mặt trận bảo vệ chủ quyền quốc gia và giữ gìn hồn cốt văn hóa dân tộc. Trong bối cảnh các thế lực thù địch không ngừng gia tăng các hoạt động “diễn biến hòa bình”, phá hoại tư tưởng, kích động ly khai, xuyên tạc lịch sử… thì mỗi dòng tin, mỗi bài phân tích chính luận trên báo chí chính thống đều có giá trị như một “tuyên ngôn phản bác”.

Chúng ta không thể quên những chiến dịch thông tin đầy bản lĩnh trên các mặt báo trong các thời điểm nóng bỏng về Biển Đông. Từ việc phản bác “đường lưỡi bò”, vạch rõ các hành vi vi phạm luật pháp quốc tế, đến việc phổ biến rộng rãi Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển 1982 (UNCLOS), khẳng định chủ quyền không thể tranh cãi của Việt Nam đối với Hoàng Sa - Trường Sa. Những tiếng nói ấy góp phần định hình nhận thức công luận quốc tế, tạo sự đồng thuận trong lòng dân, và củng cố quyết tâm bảo vệ chủ quyền bằng luật pháp, lý lẽ và tinh thần dân tộc.

Báo chí cũng là “người giữ đền” của văn hóa Việt Nam. Trước làn sóng toàn cầu hóa và sự xâm thực của các giá trị ngoại lai, chính báo chí là nơi cổ vũ và phát huy các giá trị truyền thống tốt đẹp. Các chuyên mục “Văn hóa - Xã hội”, “Người tốt - Việc tốt”, “Gương sáng đời thường” từ lâu, đã trở thành diễn đàn để nâng niu phẩm giá con người Việt, lan tỏa nhân văn, đạo lý và truyền thống hiếu học, trọng nghĩa tình. Như nhà báo lão thành Phan Quang từng viết: “Muốn giữ nước, trước hết phải giữ lấy hồn dân tộc. Mà giữ hồn dân tộc chính là giữ gìn tiếng Việt, gìn giữ ký ức lịch sử, phong tục tập quán, cốt cách làm người… và báo chí có vai trò không thể thay thế trong việc đó”.

Báo chí - từ phản biện đến đồng hành trong kiến tạo chính sách

Một trong những bước tiến quan trọng của báo chí trong giai đoạn hiện nay là chuyển từ vai trò “đưa tin” sang vai trò “kiến tạo thông tin” - từ chỗ phản ánh đến góp phần hình thành chính sách. Nhiều vấn đề “nóng” của đời sống đã được báo chí nêu lên một cách trách nhiệm, có chứng cứ, có kiến nghị và có tầm nhìn dài hạn - buộc các cơ quan chức năng phải vào cuộc xử lý, thậm chí điều chỉnh chính sách. Chúng ta có thể điểm lại nhiều loạt bài điều tra - phản biện đã tạo ra chuyển biến rõ rệt: loạt bài về sai phạm trong đấu giá đất ở Thủ Thiêm, “ma trận” dự án nghỉ dưỡng xâm lấn rừng phòng hộ, gian lận thi cử tại Sơn La - Hòa Bình - Hà Giang, tiêu cực trong đấu thầu thiết bị y tế, các vụ án “thổi giá” kit xét nghiệm thời COVID-19,… Tất cả đều bắt đầu từ những loạt bài dấn thân, giàu tính phát hiện và có tầm ảnh hưởng xã hội sâu rộng.

Hội Nhà báo Việt Nam từng tổng kết: Trong 5 năm gần đây, trên 70% kiến nghị chính sách từ các báo chính thống đã được tiếp thu, chỉnh sửa hoặc đưa vào dự thảo văn bản pháp luật. Điều này cho thấy, báo chí không chỉ là “tấm gương phản chiếu xã hội”, mà còn là “đèn pha soi đường” cho các nhà hoạch định chính sách.

Tuy nhiên, mặt trái của trách nhiệm ấy là áp lực. Báo chí khi phản biện chính sách cần bản lĩnh, lý lẽ và cả sự khéo léo. Không được biến phản biện thành công kích; không thể vì “nhiệt tình” mà suy đoán cảm tính; và càng không thể biến bài báo thành “toà án dư luận”. Sự cân bằng giữa tính chiến đấu và tính xây dựng chính là yêu cầu cao nhất đối với báo chí chính luận hiện đại. Phó Giáo sư - Tiến sĩ Nguyễn Thị Trường Giang (Học viện Báo chí và Tuyên truyền) từng nhận định: “Một nền báo chí mạnh không phải là nền báo chí nói thật mọi thứ, mà là nền báo chí biết nói thật cái cần nói, đúng lúc, đúng chỗ, đúng mực và đúng đạo lý. Cái tâm của người làm báo, đôi khi quan trọng hơn cả cái đầu”.

Đặc biệt, báo chí đã làm tốt vai trò tuyên truyền, phổ biến các chủ trương, chính sách mới của Đảng, khơi dậy tinh thần đổi mới và trách nhiệm xã hội trong mọi tầng lớp nhân dân. Thời gian qua, báo chí đã làm rất tốt công tác tuyên truyền, phổ biến sâu rộng các chủ trương, định hướng lớn của Đảng về “Kỷ nguyên mới- Kỷ nguyên vươn mình của Dân tộc”, về cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy của hệ thống chính trị, về nỗ lực, quyết tâm xử lý các “điểm nghẽn” thể chế đang cản trở sự phát triển của đất nước...

Qua đó, báo chí cách mạng Việt Nam đã thực sự hòa mình vào dòng chảy của thực tiễn cuộc sống, thể hiện rõ vai trò dẫn dắt tư tưởng và đồng hành với những bước đi lớn của Đảng, của đất nước, tạo sự lan tỏa niềm tin, trách nhiệm, khát vọng phát triển trong mọi tầng lớp nhân dân. Những đóng góp ấy không chỉ là thành quả lao động sáng tạo mà còn là minh chứng cho bản lĩnh, trí tuệ, và trách nhiệm xã hội của đội ngũ báo chí trong việc thực hiện sứ mệnh lịch sử của mình.

Đạo đức nghề báo - nền móng cho sức mạnh mềm của quốc gia

Trong bối cảnh thị trường hóa báo chí, nơi "click chuột" trở thành đơn vị đo lường giá trị nội dung, đạo đức người làm báo đang bị thử thách chưa từng có. Một bộ phận người làm báo hiện nay bị cuốn theo cám dỗ của giật tít, câu view, liên kết quảng cáo trá hình, thậm chí “tác nghiệp đen” - mượn danh báo chí để tống tiền, đe dọa hoặc vòi vĩnh doanh nghiệp. Tình trạng “sáng viết, chiều gỡ; đêm đăng, sáng xin lỗi” đang làm xói mòn niềm tin công chúng vào báo chí chân chính. Chính vì thế, hơn lúc nào hết, việc củng cố đạo đức nghề nghiệp, tái lập quy chuẩn ứng xử nghề báo, xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm là điều cấp thiết. Nhà báo lão thành Hà Đăng từng cảnh báo: “Kẻ thù lớn nhất của báo chí không phải là sự kiểm duyệt, mà là sự tự tha hóa từ bên trong. Một khi nhà báo đánh mất lương tri, thì cây bút không còn là ngọn đuốc dẫn đường, mà là con dao hai lưỡi”.

Luật Báo chí sửa đổi năm 2016 và các quy định về đạo đức người làm báo, Quy tắc ứng xử trên mạng xã hội (2021) đã bước đầu tạo được hành lang pháp lý - đạo lý cho hoạt động báo chí. Nhưng để thiết lập lại lòng tin, mỗi nhà báo cần “tự kiểm duyệt bằng lương tâm”, tự thanh lọc mình mỗi ngày bằng trách nhiệm công dân và lòng yêu nghề sâu sắc.

Trăm năm nhìn lại - viết tiếp những trang mới bằng lương tri và trí tuệ

Một trăm năm qua, báo chí cách mạng Việt Nam đã đồng hành với dân tộc trong mọi bước ngoặt lịch sử. Từ tiếng súng đầu tiên của Cách mạng Tháng Tám đến chiến thắng Điện Biên Phủ lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu, từ những trang báo viết tay trong rừng sâu đến tòa soạn kỹ thuật số thời 5G và AI, hành trình ấy thấm đẫm mồ hôi, nước mắt và cả máu của những nhà báo dũng cảm.

Trên mặt trận không tiếng súng, nhưng đầy hiểm nguy và cám dỗ, những người làm báo hôm nay phải giữ được sự tỉnh táo và bản lĩnh nghề nghiệp. Trong thời đại bùng nổ thông tin, thật - giả lẫn lộn, việc giữ mình, giữ nghề và giữ niềm tin công chúng chính là thử thách lớn nhất. Người làm báo hôm nay không chỉ cần biết "viết cho ai", mà còn cần trả lời được: "viết để làm gì". Bởi vì hơn ai hết, báo chí - trong bản chất sâu xa là một hoạt động xã hội mang tính đạo đức, một biểu hiện của sự tử tế. Như lời Chủ tịch Hồ Chí Minh căn dặn: “Viết cho đúng sự thật, viết cho dân hiểu, viết để dân hành động - ấy mới là người làm báo cách mạng”.

Một thế kỷ đi qua, báo chí cách mạng Việt Nam đã chứng tỏ sức mạnh của ngôn từ chính nghĩa, của lý tưởng cách mạng, của sự bền gan vững chí. Nhưng thử thách lớn nhất chưa nằm ở chiến tranh, mà ở thời bình - nơi “kẻ thù vô hình” là tin giả, sự thờ ơ và cả nỗi mất phương hướng trong cơn lốc thông tin.

Để làm tròn sứ mệnh lịch sử, báo chí cách mạng không thể chỉ đi sau xã hội, mà phải đi trước một bước - để cảnh báo, để dẫn dắt, để soi đường. Đó không phải là sự tự tin đơn thuần, mà là niềm tin vào sức mạnh chân lý, vào sức mạnh của cây bút, và vào lòng trung thành vô điều kiện với nhân dân - như Chủ tịch Hồ Chí Minh từng dạy.

Một thế kỷ báo chí đã qua. Thế kỷ thứ hai vừa gõ cửa. Hành trình phía trước còn nhiều sóng gió, nhưng nếu mỗi người làm báo giữ được một tấm lòng ngay thẳng, một tâm thế cầu thị, một niềm tin vào sự thật và lẽ phải - thì dù thời đại đổi thay đến đâu, báo chí cách mạng Việt Nam vẫn sẽ vững vàng như ngọn hải đăng giữa biển đời. Một trăm năm - ngọn lửa cách mạng vẫn bền bỉ cháy trong từng con chữ. Và nhiệm vụ của thế hệ làm báo hôm nay là gìn giữ ngọn lửa ấy, không chỉ để soi sáng hiện tại mà còn để dẫn đường cho tương lai.

Thay lời kết, xin dẫn lại phát biểu chỉ đạo tại Lễ công bố và trao Giải báo chí toàn quốc về xây dựng Đảng (Giải Búa liềm vàng) lần thứ IX, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh, báo chí phải phát triển tương xứng, vươn mình cùng dân tộc, xứng tầm với nền báo chí chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại; báo chí cần tích cực góp phần giúp Đảng ta ngày càng trong sạch, vững mạnh, ngang tầm với nhiệm vụ và sứ mệnh lịch sử dẫn dắt dân tộc phát triển trong kỷ nguyên mới./.