Những nội dung nêu trên được các chuyên gia, nhà khoa học, nghiên cứu trong lĩnh vực văn học tham gia thảo luận tại Hội thảo Lý luận phê bình văn học Việt Nam từ 1986 đến nay: Thực trạng và định hướng phát triển diễn ra vào sáng ngày 29/10/2025, tại trụ sở 1B, Liễu Giai, Ngọc Hà, Hà Nội. Hội thảo do Viện Văn học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam (Viện Hàn lâm) tổ chức nhằm tổng kết, đánh giá thực trạng, ghi nhận những thành tựu, nhận diện hạn chế và định hướng phát triển của lý luận, phê bình văn học Việt Nam trong 40 năm Đổi mới. TS. Đặng Xuân Thanh, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm dự và phát biểu chỉ đạo tại Hội thảo.

Phát biểu tại Hội thảo, TS. Đặng Xuân Thanh nhấn mạnh: Công cuộc Đổi mới năm 1986 là bước ngoặt lịch sử, mở ra thời kỳ phát triển năng động, sáng tạo và hội nhập quốc tế mạnh mẽ. Trong bức tranh đổi mới chung đó, văn học Việt Nam, đặc biệt là lý luận và phê bình văn học, đã có những chuyển biến quan trọng cả về tư duy, nhận thức, phương pháp và cách tiếp cận. Các nhà nghiên cứu, phê bình đã kế thừa và tiếp nhận nhiều thành tựu lý luận, góp phần tạo nên không gian học thuật đa chiều, cởi mở, phản ánh sâu sắc và nhân văn đời sống con người Việt Nam thời kỳ Đổi mới.

Trước xu thế vận động, phát triển mạnh mẽ của đất nước trong “kỷ nguyên vươn mình” đổi mới và hội nhập, Viện Hàn lâm với vai trò và sứ mệnh là cơ quan nghiên cứu hàng đầu trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn, luôn đồng hành và góp phần tích cực vào công cuộc phát triển chung của dân tộc. Trên tinh thần đó. Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm đề nghị các tham luận và ý kiến đóng góp tại Hội thảo tập trung làm rõ những thành tựu, hạn chế của lý luận, phê bình văn học Việt Nam sau Đổi mới; Đề xuất những kiến nghị, định hướng phát triển phù hợp, góp phần bổ sung cơ sở lý luận, tư tưởng và thực tiễn cho lĩnh vực văn học, nghệ thuật đóng góp thiết thực cho quá trình tổng kết và hoạch định đường lối phát triển văn hóa, văn học của đất nước trong giai đoạn tới.

Phát biểu đề dẫn tại Hội thảo, TS. Vũ Thị Thu Hà cho biết: Hội thảo nằm trong khuôn khổ Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ (Đề tài) thuộc Chương trình nghiên cứu Tổng kết văn học Việt Nam 40 năm sau Đổi mới do Viện Văn học chủ trì và Tiến sĩ làm chủ nhiệm. Đây là nhiệm vụ khoa học, có ý nghĩa chính trị quan trọng – góp phần cung cấp luận cứ khoa học, đóng góp ý kiến cho Dự thảo các Văn kiện Đại hội XIV của Đảng, đặc biệt là “Báo cáo tổng kết một số vấn đề lý luận và thực tiễn về công cuộc Đổi mới theo định hướng xã hội chủ nghĩa trong 40 năm qua ở Việt Nam”.

“Việc tiến hành tổng kết một cách toàn diện và nghiêm túc thực tiễn văn học giai đoạn Đổi mới (từ 1986 – nay) giúp chúng ta có đánh giá đầy đủ hơn về những thành tựu của văn học trong chặng đường văn học lịch sử. Đồng thời, xác định phương hướng xây dựng, phát triển văn học, nghệ thuật nói chung, lý luận và phê bình văn học nói riêng trong giai đoạn mới”. TS. Vũ Thị Thu Hà, chủ nhiệm Đề tài nhấn mạnh.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, chuyển đổi số, quá trình giao lưu hợp tác quốc tế đang diễn ra ngày càng sâu rộng, Hội thảo kỳ vọng sẽ đạt được một số mục tiêu: Đánh giá thực trạng, thành tựu, hạn chế toàn bộ tiến trình vận động của lý luận và phê bình văn học Việt Nam trong 40 năm qua; Đánh giá các yếu tố tác động đến lý luận, phê bình văn học thời kỳ Đổi mới; tìm hiểu nguyên nhân, kinh nghiệm và các bài học từ thời kỳ Đổi mới; các vấn đề đặt ra cho lý luận phê bình, phương hướng, giải pháp phát triển lý luận phê bình trong kỷ nguyên mới.

Trong quá trình chuẩn bị, Hội thảo đã nhận được 30 tham luận của các chuyên gia, nhà báo, nhà lý luận và phê bình văn học từ nhiều đơn vị nghiên cứu và đào tạo trên khắp mọi miền đất nước. Tại phiên Tham luận chính do TS. Nguyễn Huy Bỉnh, Phó Viện trưởng phụ trách Viện Văn học; TS. Vũ Thị Thu Hà, Chủ nhiệm Đề tài và TS. Hoàng Phong Tuấn, Đại học sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đồng chủ trì đã có 8 báo cáo khoa học được trình bày, tập trung vào những vấn đề như: Hành trình 40 năm phê bình văn học Việt Nam (PGS.TS. Trịnh Bá Đĩnh, Ban Lý luận phê bình, Hội Nhà văn Việt Nam); Phê bình văn học hôm nay, một hình dung sơ bộ về thực trạng (GS. Phong Lê, nguyên Viện trưởng Viện Văn học); Tái xác lập mối quan hệ giữa lý luận, phê bình, sáng tác và công chúng văn học trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số ở Việt Nam (TS. Hà Thanh Vân, Trung tâm Xúc tiến Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam); Các yếu tố tác động chi phối thực tiễn lý luận, phê bình văn học Việt Nam thời kỳ Đổi mới (từ 1986 – nay) (PGS.TS. Phan Trọng Thưởng, nguyên Viện trưởng Viện Văn học); Vài suy nghĩ về mỹ học tiếp nhận và nghiên cứu tiếp nhận văn học ở Việt Nam từ 1986 đến nay (TS. Hoàng Phong Tuấn, Đại học sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh); Lý luận, phê bình văn học từ ngày đổi mới: thành tựu và một số gợi ý cho định hướng phát triển (PGS.TS. Nguyễn Văn Dân, Nguyên Phó Viện trưởng Viện Thông tin KHXH); Phê bình văn học Việt Nam kể từ năm 1986: sự hồi sinh của kiểu phê bình nghệ sĩ (Nhà phê bình, Nhà báo Nguyễn Hoài Nam, Thời báo Văn học, nghệ thuật).

Trao đổi về mối quan hệ giữa lý luận, phê bình, sáng tác và công chúng văn học trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số ở Việt Nam, TS. Hà Thanh Vân, Trung tâm Xúc tiến Văn hoá Nghệ thuật Việt Nam cho rằng cần tái xác lập mối quan hệ giữa lý luận, phê bình, sáng tác và công chúng văn học trong bối cảnh toàn cầu hoá và chuyển đổi số. Phê bình văn học không nên dừng ở việc khen hay chê mà phải giúp công chúng hiểu sâu hơn bản chất sáng tạo văn chương, định hướng giá trị thẩm mỹ và nhân văn của tác phẩm; Cần mở rộng phạm vi phê bình, kết nối với các lĩnh vực như điện ảnh, âm nhạc, thời trang, truyền thông để hình thành “không gian” đối thoại liên ngành gần gũi, đa chiều, “xã hội hoá” phê bình – công chúng – văn hoá – văn học bằng cách tận dụng sự tiến bộ của công nghệ số, đưa lý luận, phê bình “tự chảy” vào cuộc sống theo hướng bình dân. Bên cạnh đó, phê bình văn học cũng cần chuyển từ tính độc quyền sang tính chia sẻ, khuyến khích công chúng tham gia trên cơ sở hiểu biết về nền tảng công nghệ, tri thức và đạo đức nghề nghiệp. Tiến sĩ nhận định “Thời đại số, lý luận và phê bình chịu tác động mạnh mẽ nhưng cũng mở ra cơ hội giúp các nhà lý luận và phê bình có tư duy mới về đổi mới phương pháp, tập trung vào việc mở rộng diễn đàn học thuật trực tuyến, tăng cường hợp tác, giao lưu quốc tế trên nền tảng số. Từ đó đưa lý luận, phê bình văn học Việt Nam tiệm cận đời sống học thuật khu vực và thế giới”.

Trao đổi về thực trạng phê bình văn học tại Hội thảo, GS. Phong Lê, nguyên Viện trưởng Viện Văn học cho rằng văn hóa đọc hiện tồn tại trong sự cạnh tranh khốc liệt với văn hóa nghe, nhìn và mạng xã hội. Thực tiễn cho thấy con người ngày nay có xu thế từ bỏ bút giấy để tiếp cận “thế giới phẳng” qua bàn phím, khiến văn hóa phê bình theo nghĩa cổ điển dần thu hẹp. Nguyên nhân của xu thế này không phải do giới phê bình thiếu người tài hay sáng tác kém, mà bởi công nghệ đã cho ra những cách tiếp cận mới, giúp công chúng hoặc là chính nhà phê bình tự tiếp cận nhau một cách nhanh chóng và dễ dàng nhờ công nghệ và truyền thông mạng. “Nếu phê bình không còn giữ vai trò định hướng như trước, nó phải biến đổi để thích ứng, trở thành một giao hảo tri kỷ giữa người viết và người đọc”, “Chúng ta phải quen với việc nhiều bạn trẻ bỏ ra hàng triệu đồng xem trình diễn của các “sao” nhưng lại ngại ngần khi chi 50.000 đồng mua một cuốn sách, đó là một thực trạng mà các nhà lý luận, phê bình văn học đang phải đối mặt”, GS. Phong Lê khẳng định.

Theo PGS.TS Nguyễn Văn Dân, nguyên Phó Viện trưởng Viện Thông tin Khoa học xã hội (Viện Hàn lâm): phê bình văn học không chỉ là khen hay chê mà phải hướng đến phân tích, lý giải hiện tượng văn học trên nền tảng khoa học. Hiện nay, nghiên cứu lý luận – phê bình còn nặng lý thuyết, thiếu ứng dụng thực tiễn; nhiều công trình chịu ảnh hưởng phương Tây nhưng chưa phản ánh đặc thù văn hóa Việt Nam, dẫn đến khoảng cách với đời sống. Phó giáo sư cho rằng lý luận và phê bình cần trở thành công cụ định hướng thẩm mỹ cho công chúng, chỉ ra vị trí của văn học Việt Nam trong dòng chảy văn học thế giới, khơi mở các giá trị nhân văn, triết lý, phù hợp với nhu cầu hiện đại…

Thông qua các trao đổi chuyên sâu tại phiên Thảo luận, các đại biểu đã cùng trao đổi sâu vào nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn của hoạt động nghiên cứu, phê bình văn học Việt Nam sau Đổi mới, làm rõ sự phát triển của tư duy lý luận, những yếu tố tác động đến đổi mới phê bình, vai trò của công chúng và quan hệ giữa lý luận – sáng tác – phê bình trong bối cảnh hiện nay. Nhiều trao đổi đã đề xuất được định hướng cho phát triển lý luận, phê bình văn học Việt Nam như: Tăng cường tính ứng dụng của lý luận vào thực tiễn sáng tác; Đổi mới phương pháp tiếp cận, khuyến khích đối thoại học thuật và mở rộng hợp tác quốc tế; Xây dựng chiến lược dịch thuật quốc gia, đưa lý luận, phê bình văn học Việt Nam tiệm cận với dòng chảy phê bình văn học thế giới; Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số để hình thành môi trường, không gian nghiên cứu mới, đưa lý luận, phê bình văn học Việt Nam hoạt động theo hướng “mở”, phát triển trên nền tảng công nghệ có cơ chế kiểm soát chủ động; Tận dụng tính lan toả, nhanh của mạng xã hội để thúc đẩy và định hướng các giá trị thẩm mỹ trong hoạt động lý luận phê bình văn học Việt Nam...

Phát biểu tổng kết Hội thảo, TS. Nguyễn Huy Bỉnh khẳng định: kết quả của Hội thảo không chỉ có giá trị khoa học, mà còn mang ý nghĩa thực tiễn sâu sắc, góp phần bổ sung cơ sở lý luận, tư tưởng và thực tiễn về văn học, nghệ thuật trong công cuộc Tổng kết 40 năm Đổi mới, góp ý cho dự thảo văn kiện Đại hội XIV của Đảng, một sự kiện chính trị trọng đại của đất nước. Đây cũng là nhiệm vụ khoa học, chính trị quan trọng mà Viện Văn học vinh dự được chủ trì thực hiện, đóng góp vào sự phát triển bền vững chung của nghiên cứu lý luận phê bình văn học nước nhà./.