Vùng biên giới đất liền có vai trò trọng yếu trong tăng cường và mở rộng liên kết kinh tế, thương mại, văn hóa giữa Việt Nam với các nước láng giềng; thông qua đó, kinh tế vùng biên giới đã có bước khởi sắc. Liên kết vùng biên giới đất liền đã có nhiều thuận lợi không chỉ nhờ điều kiện địa lý, đầu tư hệ thống hạ tầng mà còn có sự thay đổi trong chính sách thương mại giữa các quốc gia. Tuy nhiên, vẫn còn một số yếu tố cản trở quá trình liên kết phát triển kinh tế vùng biên giới. Thông qua phân tích những yếu tố cản trở, bài viết rút ra một số gợi ý giải pháp nhằm phát triển kinh tế vùng này trong thời gian tới, gồm: (i) xây dựng các điều kiện cần thiết để đảm bảo vùng biên giới đất liền có đủ sức hấp dẫn nhà đầu tư; (ii) tăng cường liên kết giữa các chính quyền địa phương vùng biên giới đất liền trong một số nội dung quan trọng; (iii) đẩy mạnh công tác tuyên truyền, tạo sự chuyển biến sâu sắc về nhận thức và hành động của người dân vùng biên.
Từ khóa: thương mại, logistics, Trung Quốc, Lào, Campuchia.
Land border areas play a crucial role in strengthening and expanding economic, trade and cultural collaboration between Vietnam and neighboring countries; thus, the border areas’ economy has improved. The linkage of land border areas has had numerous advantages, not only due to geographical conditions and infrastructure investment, but also due to positive changes resulting from trade policies among countries. However, there are still some factors hindering the process of international cooperation. Based on the analysis of the difficulties in developing the economy in the land border areas in Vietnam from the perspective of international cooperation, the article suggests some solutions to develop the economy in these areas in the coming time, including: (i) building necessary conditions to ensure that these areas are attractive enough for investors; (ii) strengthening the linkage between local authorities in the land border areas in some critical issues; (iii) promoting propaganda, creating profound changes in the awareness and actions of local people.
Keywords: trade, logistics, China, Lao PDR, Cambodia
1. Đặt vấn đề
Vùng biên giới đất liền ở Việt Nam là địa bàn trọng yếu, đóng vai trò là “phên dậu” của quốc gia, với đường biên giới trải dài hơn năm nghìn kilômét, tiếp giáp với Trung Quốc ở phía Bắc, Lào ở phía Tây và Campuchia ở phía Tây Nam. Vùng biên giới đất liền không chỉ đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc đảm bảo an ninh, quốc phòng mà còn là cầu nối phát triển quan hệ ngoại giao, thúc đẩy phát triển kinh tế, thương mại, bảo vệ môi trường, giao lưu văn hóa liên quốc gia... Thời gian qua, mặc dù kinh tế - xã hội vùng biên giới ở nước ta đã có những chuyển biến rõ rệt, một số khu vực biên giới đã có đóng góp rất quan trọng trong thúc đẩy thương mại biên giới, tuy nhiên “trình độ phát triển kinh tế - xã hội vùng biên giới còn chậm so với mặt bằng chung của tỉnh biên giới và cả nước” (Chính phủ, 2022).
Để lý giải một phần tại sao trình độ phát triển kinh tế vùng biên giới còn chậm, bài viết tập trung xác định những khó khăn của vùng, từ đó đề xuất một số định hướng giải pháp thúc đẩy phát triển kinh tế vùng biên.
2. Những thuận lợi trong phát triển kinh tế vùng biên giới đất liền
Thứ nhất, Việt Nam có đường biên giới trải dài và có nhiều cặp cửa khẩu quốc tế, cửa khẩu phụ, lối mở và chợ biên. Cụ thể, theo Dương Văn Huy và cộng sự (2025), đường biên giới phía Bắc với Trung Quốc có tổng chiều dài 1.449,566 km, trong đó phần trên đất liền là 1.065,652 km; có bảy cửa khẩu quốc tế, sáu cửa khẩu chính và 21 cửa khẩu phụ. Đường biên giới phía Tây với Lào có chiều dài khoảng 2.337,459 km; có chín cửa khẩu quốc tế, sáu cửa khẩu chính và 18 cửa khẩu phụ. Đường biên giới phía Tây Nam với Campuchia có chiều dài khoảng 1.137 km; năm 2021, hai nước thỏa thuận thành lập 11 cửa khẩu quốc tế, 11 cửa khẩu chính và 26 cửa khẩu phụ. Điều này tạo điều kiện rất thuận lợi cho việc hợp tác tăng cường giao thương không chỉ người dân sinh sống ở vùng biên giới mà cả người dân ở sâu trong nội địa thông qua các cửa khẩu, đặc biệt là cửa khẩu quốc tế và cửa khẩu chính.
Thứ hai, Việt Nam đã hoàn thành phân giới, cắm mốc biên giới đất liền với Trung Quốc vào năm 2008 (Nguyễn Hồng Thao, 2011), với Lào vào năm 2016 (Nguyễn Hồng Thao, 2021), đồng thời hoàn thành 84,9% khối lượng công tác phân giới cắm mốc trên toàn tuyến, xây dựng được 315/371 cột mốc chính với Campuchia (Mai Hoàng, 2020). Đây là nền tảng quan trọng tạo thuận lợi cho việc quản lý đường biên giới, góp phần xây dựng một đường biên giới hòa bình, hữu nghị, ổn định, hợp tác cùng thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội ở vùng biên giới ba nước. Đặc biệt, vùng biên giới đất liền ở Việt Nam có thể tận dụng một số cơ hội từ các nước láng giềng để đẩy mạnh phát triển kinh tế vùng biên, như:
Liền kề với Trung Quốc tạo nhiều cơ hội cho đầu tư, thương mại của Việt Nam nói chung và của vùng biên giới nói riêng. Trung Quốc là một thị trường tiềm năng cho hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam. Bên cạnh đó, Trung Quốc đang đẩy mạnh đầu tư phát triển tỉnh Vân Nam với mục tiêu biến địa phương này thành một trong những cực tăng trưởng kinh tế mới của miền Tây Trung Quốc, là “đầu cầu” trong hợp tác kinh tế với Đông Nam Á thông qua hợp tác kinh tế Mê Công - Lan Thương. Với chiến lược này, một số tỉnh biên giới của Việt Nam (Lào Cai, Hà Giang, Lai Châu và Điện Biên), đặc biệt là Lào Cai có thể trở thành cửa ngõ liên thông từ Trung Quốc qua Việt Nam đến các quốc gia Đông Nam Á. Trung Quốc là quốc gia phát triển hơn và có giá nhân công lao động cao hơn so với Việt Nam, do vậy, sẽ thu hút lực lượng lao động Việt Nam, đặc biệt là lao động vùng biên giới sang làm việc ở Trung Quốc.
Với việc cắt giảm thuế suất về 0 cho hầu hết các sản phẩm của hai nước Việt Nam - Lào theo các hiệp định thương mại ký kết đã và sẽ tạo điều kiện thuận lợi tăng cường hợp tác thương mại giữa hai nước. Bên cạnh đó, hợp tác thương mại hai nước có cơ hội phát triển theo chiều sâu, bởi hàng hóa xuất khẩu của hai nước có tính bổ trợ nhau. Việt Nam xuất khẩu sang Lào các loại hàng hóa chủ yếu là hóa chất, xăng dầu, máy móc, thiết bị dụng cụ, phụ tùng, phương tiện vận tải, sắt thép, thức ăn gia súc, cà phê... Lào xuất khẩu sang Việt Nam giấy, phân bón, cao su, gỗ, ngô, quặng, than đá, khoáng sản (An Nhiên, 2025). Theo đó, có thể hình thành các chuỗi sản xuất - cung ứng sản phẩm từ khai thác, chế biến, xuất khẩu gỗ và sản phẩm gỗ; khai thác, chế biến và xuất khẩu các mặt hàng cao su, hạt điều, cà phê...; các khu kinh tế cửa khẩu của Việt Nam có cơ hội để phát triển các loại hình dịch vụ logistics, thương mại.
Tương tự, Việt Nam và Campuchia có cơ hội tăng cường hợp tác thương mại bởi thị trường hai nước có tính bổ trợ nhau. Trong khi, Campuchia là thị trường tiêu thụ nhiều sản phẩm như: sắt thép, dệt may, nguyên phụ liệu dệt may, sản phẩm nhựa, máy móc, thiết bị và phụ tùng, phân bón các loại... (đây là những sản phẩm thế mạnh của Việt Nam), Campuchia cũng là thị trường cung cấp các sản phẩm nguyên liệu thô (như nông, lâm, thủy sản thô và khoáng sản), là đầu vào phục vụ tiêu dùng, sản xuất trong nước và xuất khẩu của Việt Nam (Hằng Trần, 2019).
Như vậy, nếu có sự hợp tác chặt chẽ và hiệu quả hơn giữa Việt Nam, Lào và Campuchia trong việc tổ chức sản xuất, kinh doanh, cùng với việc khai thác thế mạnh thị trường của từng quốc gia thì hoạt động xuất nhập khẩu qua các cửa khẩu biên giới sẽ có thể khai thác được nhiều dư địa phát triển mới.
Thứ ba, phát triển thương mại biên giới thời gian qua cũng đã được Chính phủ của các nước Việt Nam, Trung Quốc, Lào và Campuchia đặc biệt quan tâm. Vì vậy, hệ thống chính sách pháp luật về thương mại biên giới giữa các nước về cơ bản đã được ban hành khá đầy đủ, tạo sự ổn định cho hoạt động thương mại biên giới giữa các quốc gia. Những năm gần đây, Việt Nam đã ký các nghị định thư với Trung Quốc về xuất khẩu sản phẩm thủy sản, sản phẩm trái cây tươi, sản phẩm có nguồn gốc thực vật, sản phẩm có nguồn gốc động vật… tạo điều kiện thúc đẩy nông sản Việt Nam sang thị trường Trung Quốc. Tháng 4-2024, Bộ Công Thương Việt Nam và Bộ Công Thương Lào đã chính thức ký kết Hiệp định Thương mại Việt Nam - Lào mới, với các quy định có liên quan tới: tiếp cận thị trường đối với hàng hóa và dịch vụ, tạo thuận lợi thương mại, xúc tiến thương mại và ứng dụng thương mại điện tử, hợp tác chống buôn lậu, gian lận thương mại, chống rửa tiền và vận chuyển trái phép qua biên giới, hướng tới mục tiêu đạt kim ngạch thương mại giữa hai nước đạt năm tỷ USD (năm 2024, kim ngạch thương mại hai nước vượt ngưỡng 2,2 tỷ USD) (Khánh Minh, 2025). Tương tự, tháng 4-2025, Bộ Công Thương Việt Nam và Bộ Thương mại Campuchia đã ký Bản Thỏa thuận Thúc đẩy thương mại song phương giữa Việt Nam và Campuchia giai đoạn 2025 - 2026; theo đó, hai nước đã đưa ra mức ưu đãi thuế quan cho nhiều hàng hóa có thế mạnh của mỗi bên, ưu đãi hơn cả Hiệp định Thương mại hàng hóa ASEAN (ATIGA) đưa mục tiêu phấn đấu sớm nâng kim ngạch thương mại song phương lên 20 tỷ USD. Hai bên cũng sẽ tập trung đẩy nhanh hoàn thiện hạ tầng logistics và mạng lưới phân phối tại khu vực biên giới; chuyển nhanh, chuyển mạnh thương mại tiểu ngạch sang chính ngạch; tiếp tục phối hợp đấu tranh quyết liệt với tình trạng buôn lậu và gian lận thương mại ở khu vực biên giới giữa hai nước; hợp tác chặt chẽ trong các chương trình xúc tiến thương mại, kết nối doanh nghiệp... (Phan Trang, 2025). Những thỏa thuận hợp tác trong thời gian gần đây hứa hẹn tạo cơ hội cho hoạt động thương mại và hoạt động sản xuất phát triển ở vùng biên giới đất liền.
Để khai thác tốt các tiềm năng và lợi thế tại vùng biên giới đất liền ở Việt Nam, ngày 2-3-2022, Chính phủ đã ban hành nghị quyết về phát triển kinh tế khu vực biên giới đất liền, theo đó đã giao 62 công việc cho các bộ, ngành và các địa phương có biên giới gồm các nhóm nhiệm vụ trọng tâm: (i) xây dựng các cơ chế, chính sách phát triển kinh tế khu vực biên giới; (ii) huy động, sử dụng nguồn lực, thu hút nguồn lực phát triển kinh tế khu vực biên giới; (iii) phát triển kết cấu hạ tầng khu vực biên giới; (iv) phát triển sản xuất khu vực biên giới; (v) thực hiện tốt công tác quốc phòng - an ninh, an sinh, nâng cao phúc lợi xã hội, giảm nghèo bền vững ở khu vực biên giới (Chính phủ, 2022). Nhìn chung, các công việc và nhiệm vụ giao cho các bộ, ngành và địa phương khá toàn diện, trong đó có các nhiệm vụ về phát triển kinh tế gắn với liên kết vùng biên giới đất liền.
Thứ tư, hiện nay, hệ thống cơ sở hạ tầng vùng biên giới về cơ bản cũng đã đáp ứng được nhu cầu cuộc sống của người dân vùng biên. Hầu hết các xã biên giới đã có điện lưới quốc gia, sóng di động và mạng internet. Hạ tầng quan trọng phục vụ hoạt động sản xuất, giao thương và cuộc sống của người dân ở một số khu vực biên giới đã được quan tâm đầu tư và nâng cấp, đặc biệt là hạ tầng giao thông, các khu chức năng trong khu kinh tế cửa khẩu, khu công nghiệp, cụm công nghiệp, trường học, trạm y tế… Trong từng giai đoạn, Chính phủ đã có chính sách ưu tiên tập trung đầu tư các hạng mục công trình có nhu cầu cấp thiết để sớm phát huy hiệu quả phát triển khu kinh tế cửa khẩu1. Ngoài nguồn ngân sách nhà nước, một số khu kinh tế cửa khẩu đã thu hút được đáng kể nguồn vốn xã hội đầu tư nâng cấp, cải tạo hạ tầng tại khu vực cửa khẩu. Chẳng hạn, trong giai đoạn 2016 - 2023, khu kinh tế cửa khẩu Đồng Đăng - Lạng Sơn đã huy động được hơn 60 nghìn tỷ đồng nguồn vốn xã hội, trong đó riêng năm 2023 đã huy động được hơn 11,5 nghìn tỷ đồng đầu tư vào các dự án nâng cấp hạ tầng như: khu trung chuyển hàng hóa, khu chế xuất, khu phi thuế quan... (Trí Dũng, 2024). Bên cạnh đó, việc tăng cường vận hành nền tảng “cửa khẩu số” ở các khu kinh tế cửa khẩu, cửa khẩu cũng đã giúp giảm chi phí, thời gian thông quan xuất nhập khẩu và xuất nhập cảnh, góp phần tăng sức hút giao thương vùng biên. Lạng Sơn là tỉnh tiên phong trong ứng dụng cửa khẩu số từ tháng 2-2022 và các doanh nghiệp qua cửa khẩu quốc tế Hữu Nghị thường chỉ mất hai đến năm phút để hoàn thành việc khai báo thông tin hàng hóa qua cửa khẩu. Tháng 8-2023, cửa khẩu quốc tế Kim Thành (tỉnh Lào Cai) cũng áp dụng nền tảng cửa khẩu số với thời gian doanh nghiệp kê khai chỉ mất khoảng năm đến mười phút và doanh nghiệp không phải đến cửa khẩu để kê khai thủ tục xuất nhâp khẩu trên giấy (Hà Anh, 2023).
Toàn văn bài viết mời xem file đính kèm!
